Enerji kaynaklarının nakli stratejisi

Azerbaycan bölgenin zengin petrol ve doğal gaz rezervlerine sahip olan ülkesi olarak hem bölgesel, hem uluslararası çapta enerji güvenliğinin sağlanmasında önemli role sahiptir. Geçen yüzyılın 90\'lı yıllarının ortalarında dünyanın önde gelen enerji şirketleri ile stratejik açıdan önemli, geleceğe hesaplanmış petrol anlaşmaları bağlayan Azerbaycan paralel olarak petrol ve doğal gaz kaynaklarının dış piyasalara nakli için de ulusal çıkarlar üzerine kurulmuş stratejik çizgi yürütüyor. Bu hat enerji kaynaklarının çok yönlü nakil yollarına sahip olmak ve herhangi bir yola bağlı olmamak ilkesi üzerine kurulmuştur. Bölgenin enerji kaynaklarının çok yönlü nakil yolları hem Azerbaycan\'ın, hem Azerbaycan petrolünün ve gazının ana alıcılarının, genelde Avrupa kıtasının çıkarlarına uygundur.

Geçen yüzyılın 90\'lı yıllarının ortalarında Azerbaycan kendi petrolünü nakletmek için toplam bir yol-Kuzey yoluna sahip idi. Azerbaycan petrolü ggenellikle uzunluğu 1330 kilometre olan Bakü-Novorosiysk petrol boru hattı ile Karadeniz\'in Novorosiysk limanına nakil ediliyordu. Bu kemerle petrol nakline ilişkin ikili anlaşma 18 Şubat 1996\'de Moskova\'da imzalandı. Taraflar bu sözleşme ile Rusya üzerinden Azerbaycan petrolünün naklinin hukuki ve teknik konularına ilişkin anlaşma sağladılar. Sözleşmenin başlangıç şartlarına uygun olarak 25 Ekim 1997 yılından Azerbaycan\'ın petrolü kuzey boru hattı ile dünya pazarına üretilmeye başladı. Aynı zamanda Azerbaycan petrol naklinde alternatif yolların varoluşunu sağlamak için ulusal çıkarlara uygun politikalar yürütüyordu. Tüm siyasi risklere rağmen 8 Mart 1996 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanı H.Aliyev ve Gürcistan Cumhurbaşkanı E.Şevardnadze Tiflis\'te Bakü-Supsa petrol boru hattının yapılması konusunda anlaşmışlardır. Yüzyılın anlaşması nda yer alan şirketlerin kurduğu Azerbaycan Uluslararası Operasyon Şirketi (ABƏŞ), SOCAR ve Gürcistan hükümeti arasında imzalanan 3 taraflı anlaşma Azeri, Çırak, Güneşli yataklardan çıkan ilk Azerbaycan petrolünün Bakü-Supsa petrol boru hattı vasıtası ile naklini öngörüyordu. Bakü-Supsa petrol boru hattı ile ilk Azerbaycan petrolü 17 Nisan 1999`da ihraç edilmeğe başlanmıştır. Bu yolun en büyük avantajı Azerbaycan petrolünün temiz halde Türk light markası ile dünya pazarına çıkarılmasıdır. Bununla birlikte, hattın diğer avantajı petrolün Supsa`ya Novorossiysk`e nispeten daha ucuz nakil olunmasıdır. Öyle ki, petrolün Novorossiysk`e naklinin tonu 15,67, Supsa`ya nakli ise 13,14 ABD dolarına mal oluyordu. Batı yönünde uzanan Bakü-Supsa petrol boru hattının uzunluğu 837 km, çapı 530 mm\'dir. Bakü-Supsa hattının kullanıma verilmesi Güney enerji koridorunun temelini koymuş, Azerbaycan kendi bağımsızlığı tarihinde ilk kez petrol naklinde alternatif yola sahip olmuştur.

2006 yılında kullanıma verilen Haydar Aliyev adına Bakü-Tiflis-Ceyhan Ana İhraç Petrol Hattı (BTC) ise ülkenin ulusal çıkarları üzerine kurulan, bağımsızlığını sağlamlaştıran petrol nakli stratejisinin devamında en önemli olaydır. Yüzyılın anlaşması çerçevesinde üretilen petrol (günde 1 milyon varil yakın) bu kemerle dünya piyasalarına nakil yapılmaktadır. BTC uzunluğu 1768 kilometredir, onun inşaatı 2005 yılında sonuçlandı. 28 Mayıs 2006`da boru hattına vurulmuş ilk petrol Türkiye\'nin Ceyhan limanına ulaştı. Hattın resmi açılış töreni ise aynı yıl Temmuz 13 gününde Ceyhan limanında ve İstanbul\'da 98 ülkenin üst düzey yetkililerinin katılımı ile yapıldı. Stratejik önemli BTC hattı projesinin hayata geçirilmesi uzun süre devam eden gergin süreçlerin, yoğun görüşmelerin sonucudur.

İlk kez bu hattın ana ihraç boru hattı gibi çekileceği 26 Nisan 1998 yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye Cumhurbaşkanlarının Trabzon toplantısında kesinleşmiştir. Cumhurbaşkanları ana ihraç hattının Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı olacağını beyan etmişler. 18 18 Kasım 1999 gününde İstanbul\'da düzenlenen AGİT zirve toplantısında ham petrolün Azerbaycan, Gürcistan, Türkiye toprakları ile Bakü-Tiflis-Ceyhan ana ihraç boru hattı ile nakil edilmesine ilişkin üç ülke Cumhurbaşkanları arasında anlaşma imzalandı. Aynı gün Bakü-Tiflis-Ceyhan projesini desteklemek, Kazakistan ve Türkmenistan petrolünü bu projeye dahil etmek için ABD\'nin kaatılımı ile Azerbaycan, Türkiye, Gürcistan, Kazakistan ve Türkmenistan arasında İstanbul Deklarasyonu da imzalandı. Bu sürecin mantıki devamı olarak 2002 yılı Eylül 18\'de Sangaçal Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının yapımına başlandı ve inşaat çalışmaları 2005 yılında tamamlandı. Hattın inşasına 4 milyar dolara yakın para harcandı. Hattın inşası ve işletilmesi için yaratılmış BTC Şti. şirketinin hissedarları bp (%30,1), SOCAR (%25), Şevron (%8,9), Statoil (%8,71), TPAO (%6,53), Eni (%5), Total (% 5), İtoçu (% 3,4), İNPEX (%2,5), KonokoFillips (%2,5) ve Amerada Hess (%2,36) şirketleridir.

BTC boru hattı yılda 50 milyon ton Azerbaycan petrolü nakletmek için tasarlanmıştır. BTC işletmeye verilen günden 2012 yılının Mayıs ayının 30 `a kadar Ceyhan limanından 185,9 milyon ton Azerbaycan petrolü dünya pazarlarına gönderilmiştir. BTC boru hattı Azerbaycan, Gürcistan, Türkiye ve genel olarak bölge, Avrupa ve genel olarak dünya için ekonomik, siyasal açıdan, enerji güvenliği açısından çok büyük önem taşımaktadır. BTC hattı ekonomik olarak çok avantajlı olduğundan bazı devletler bu hat vasıtasıyla kendi petrolünü nakletmek amacındalar. Öyle ki, artık Azerbaycan\'la Kazakistan arasında Kazakistan petrolünün BTC aracılığıyla nakiline ilişkin sözleşmeler imzalanmıştır.

Azerbaycan petrolle birlikte gaz naklinde de çok yönlü nakil yollarına sahiplenme politikasına dayanmaktadır. Bakü-Supsa petrol boru hattının kullanıma verilmesi üzerine Azerbaycan gazını Türkiye\'ye nakletmek için Güney Kafkasya Boru Hattı (Bakü-Tiflis-Erzurum gaz hattı) projesinin hayata geçirilmesi için çalışmalar başladı. Hattın inşası 2004 yılında başlamış ve 2006 yılının sonunda tamamlanmıştır. Hatla Azerbaycan\'ın Hazar\'daki Şahdeniz yatağından (Faz-I) üretilen gazın bir kısmı (yaklaşık yılda 7,7 milyar metreküp) Bakü\'den Türkiye\'nin Erzurum şehrine naklediliyor. Uzunluğu 970 kilometre, yük kapasitesi ise yılda 30 milyar metreküp olan hat Bakü-Tiflis-Ceyhan hattına paralel yapılmıştır. Türkiye ile yapılan sözleşmeye uygun olarak, Türkiye bu boru hattıyla 15 yıl boyunca 91,0 milyar metreküp gaz almalıdır. 2007 yılı Martın 13\'ünde ilk Şahdeniz gazı bu hatta vurulmuş. Güney Kafkasya Petrol Hattı Azerbaycan gazının sadece Türkiye pazarlarına değil, hem de oradan Avrupa pazarlarına nakli için de fırsatlar açıyor. Artık Güney Kafkasya Boru Hattı aracılığıyla Azerbaycan gazı Türkiye\'den Yunanistan\'a nakil ediliyor.

Azerbaycan gazının naklinde yeni açılan Kuzey yolu ise bir zamanlar çoğumuz için umulmadık bir olay gibi düşünülüyordu. Çünkü Azerbaycan önceleri kendisi Rusya\'dan gaz alıyordu ve gaza olan ihtiyacının bir bölümünü bu ülkeden ithal etmekle temin ediyordu. Fakat Azerbaycan\'ın başarılı enerji stratejisi ülkenin gazla temininde ithal bağımlılığını tamamen ortadan kaldırdı. 2007 yılında Azerbaycan Rusya\'dan gaz almayı durdurdu ve tüketimini tamamen iç kaynaklar ile temin etmeye başladı. Çok geçmeden Rusya`nın kendisi Azerbaycan\'dan gaz ihraç eden ülkeler arasına girdi. Azerbaycan\'la Rusya arasında gaz alım-satımına dair anlaşma Gazprom» la SOCAR arasında 14 ekim 2009 yılı sağlanmıştır. Anlaşma sonradan tevdi edilebilme olanağı ile 2010-2015 yılları kapsıyor. Aynı anlaşma uyarınca Türkiye 2010 yılının Ocak ayında Rusya\'ya gaz nakline başladı. Aynı yıl Rusya\'ya 800 milyon metreküp Azerbaycan gazı nakil edildi. Sonradan gaz naklinin hacmi arttırılmış, 2012 yılında bu rakamın 2 milyar metreküpe ulaştırılması bekleniyor. Gazprom 2013 yılında hacmi daha da arttırarak 3 milyar metreküpe ulaştırmayı planlıyor.

Enerji stratejisinin bölge için önemini gösteren olgulardan biri de Azerbaycan\'ın bölgedeki stratejik ortağı olan Gürcistan\'ın gaza olan ihtiyacını karşılamasıdır. Halihazırda Azerbaycan Hacıgabul-Gazah-Gardabani hattı üzerinden Gürcistan\'a gaz naklediyor ve bu ülkenin gaza olan ihtiyacı karşılıyor. İran yönünde uzanan Hacıgabul-Astara-Bilend hattı da gaz naklinde kullanılan 4 yoldan biridir.

Büyük gaz rezervlerine sahip Şahdeniz yatağının ikinci safhasından üretilecek gazın nakil yollarının belirlenmesi yönünde yıllardır devam eden karmaşık süreçler de Azerbaycan\'ın ulusal çıkarları açısından başarıyla sonuçlanmaktadır. Şahdeniz-II gazının taşınması için hangi yolun tercihi uzun süre dünyanın en güçlü devletlerinin Güney Kafkasya bölgesi politikalarının başlıca önceliklerinden biri olmuştur. Bu konuda hem politik, hem de ticari çıkarlar önem arzediyordu. Tartışmalar uzun süre Avrupa Birliği ve ABD tarafından desteklenen Nabucco projesi etrafında olmuştur. Proje sahipleri Nabucco boru hattını Güney gaz koridorunun önemli bir parçası olarak görüyorlardı.

Azerbaycan bu proje ile ilgili kendi ulusal çıkarlarından konuşan tutum sergilemiş, Cumhurbaşkanı İlham Aliyev defalarca beyan etmiştir ki, Azerbaycan Nabucco projesini destekliyor. Diğer taraftan, Azerbaycan kendi gaz kaynaklarının en elverişli şartlarla dünya pazarlarına taşınmasını sağlamak azminde olduğunu ibraz etmiş, bu amaçla saldırı stratejisi terfi etmiştir. Azerbaycan transit ülkelerle ve potansiyel alıcılarla görüşmelerde kendi konumlarını güçlendirmek için Nabucco projesine destek vermeyin yanısıra, diğer nakil yolları açmak için başarılı diplomasi uyguladı. Saldırı stratejisinde ilk yürüyüş 2010 yılında Bükreş\'te AGRİ (Azerbaycan-Gürcistan-Romanya İnterkonnektor) projesi ile yapıldı. Transit ülkelerin sayısının az olmasının başlıca avantajı olan bu proje bir çok Avrupa ülkelerinin pazarına çıkmak için elverişli yol sayılır. Azerbaycan\'ın Gürcistan üzerinden Romanya\'ya sıvı gaz taşımasını öngören AGRİ-nin değeri nakledilen gazın hacminden bağımsız olarak 2-4 milyar euro oluşturuyordu. Aktarılacak gazın hacmi ise aşamalarla 2 milyar metreküpden 8 milyar metreküpe kadar planlanıyordu. İkinci önemli yürüyüş ise bu yıl imzalanan Azerbaycan-Türkiye gaz anlaşması oldu. Aynı anlaşmada Azerbaycan\'la Türkiye\'yi birleştiren yeni gaz hattının çekilmesi de yer alıyordu.

Hazar kıyılarından Avusturya\'ya kadar uzanacak Nabucco boru hattı projesinin bir yandan sürekli pahalılaşması, diğer yandan potansiyel alıcılarla üreticiler arasında Nabucco ile gaz alım-satımına dair anlaşmaların imzalanmasının uzaması, Azerbaycan\'ın ise kendi gazının en elverişli şartlarla alıcılara ulaştırılması için alternatif nakil yolları gerçekleştirmek için başarılı politika yürütmesi bu projenin yeniden incelenmesine yol açtı. Nabucco konsorsiyumu 2011 yılında bu projenin küçültülmüş sürümü olan Nabucco West projesini ileri sürdü. Paralel olarak Azerbaycan\'la Türkiye arasında yeni gaz hattının çekilmesine dair 2010 yılında temeli konulmuş anlaşmaların hayata geçirilmesi yönünde önemli bir adım atıldı.

27 haziran 2012 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Başbakan Recep Tayyip Erdoğan Trans Anadolu doğal gaz boru hattı-TANAP konusunda anlaşma imzaladı. Anlaşma  Azerbaycan\'ın Şahdeniz yatağının ikinci safhasından üretilen gazın yılda 16 milyar metreküpünün Türkiye\'ye naklini öngörüyordu. Bu hacmin 6 milyarı ülkenin iç talebine yöneltilecek, 10 milyar metreküp ise Türkiye üzerinden Avrupa pazarlarına sunulacaktır. Azerbaycan\'dan Devlet Petrol Şirketi, Türkiye\'den BOTAŞ ve TPAO\'nun ortaklığı ile oluşturulan TANAP projesi 7 milyar dolar sermaye ile altı yılda gerçekleşecektir. Boru hattının çapı 56 inç veya 1,4 metre tasarlanmıştır. Gelecekte hattın bant gücünün arttırılması mümkündür. Proje 4 aşamada gerçekleştirilecektir. Onun ilk aşaması 2018 yılında sona erecek, 2020 yılında hattın bant yeteneği yılda 16 milyar metreküpe, 2023 yılında 23 milyar metreküpe, 2026 yılında ise 31 milyar metreküpe ulaştırılacak. Avrupa için öngörülen gaz Türkiye-Bulgaristan ve Türkiye-Yunanistan sınırında devredilecek.

28 Haziran 2012 yılında Şahdeniz konsorsiyumu Güney-Doğu ve Orta Avrupa yönünde potansiyel gaz ihracı yollarının değerlendirilmesi aşamasını tamamladı. Yatağın işlenmesinin 2. aşaması kapsamında üretilecek doğalgazın Orta Avrupa\'ya potansiyel ihracatı için seçenek olarak Nabucco West projesinin seçildiğini beyan edildi. Böylelikle, TANAP hattı ile Türkiye\'ye nakledilen Azerbaycan gazı Nabucco West aracılığıyla Avrupa pazarlarına sunulacak. Nabucco projesi gazın Azerbaycan\'ın sınırında alımını öngörüyordusa, Nabucco West projesinin TANAP ile birleşmesi sayesinde gaz Avrupa\'da daha yüksek fiyatla satılabilecektir. Ve de Nabucco West sadece Azerbaycan gazının ihracı için tasarlanmıştır. Tüm gerçekleştirilen projeler Avrupa\'nın enerji güvenliğinin sağlanmasında Azerbaycan\'ın rolünü arttırıyor.

Azerbaycan\'ın gaz nakline ilişkin izlediği strateji onun devlet ve ekonomik çıkarlarının sağlanması üzerine kurulmuştur. Bu strateji Azerbaycan devletinin bölgede ve dünyada konumlarının daha da güçlenmesine, onun Avrupa için güvenli enerji tarafgirine dönüşmesine fırsat yaratmıştır.