Âşık sanatı hakkında

Ozan- âşık sanatı Azerbaycan`da ta eskilerden şekillenmeye başlamıştır. 

Âşık  sanatı –halk muhitinde yaranmış şifahi halk sanatının musiki formasıdır ve tesir gücü, meşhur olması ve kamilliyi açısından olmayan bir tezahürdür. Bu, küçük bir temaşadır, burada müzik, saz ve müellif-âşık  birliktelik oluşturur. 

Âşık  sanatına eski epik destanlar, halkın özgürlüğünü, kahramanlığını, dostluğu, aşkı terennüm eden şarkılar dahildir. Âşık  sanatı sentetiktir, yani âşık  şiir yazar, müzik besteler, ayrıca onu okuyarak sazda çalar ve oynar. Aşığa çoğu zaman balaban ve nefesli aletler ansamblı da eşlik eder. Lakin aşığın temel müzik aleti sazdır. Saz eski Azerbaycan germeli telli müzik aletidir. Âşık  sanatının en geniş yayılmış janrı epik janrdır-yeni destanlardır, özellikler de kahramanlık destanları. Destanlarda vokal-enstrümantal bölümler şiirle konuşma parçalarının yerini alır.

Âşık  sanatının lirik janrında övgüler, gözellemeler özellikle meşhurdur. Bu gözellemeler hem sevimli, güzel kadına, hem de kahramana, mesela, kahraman Köroğlu`ya, onun efsanevi Kırat`ına hasredilir. Âşık  şarkılarının bir kısmı gam, kederle dolu (Yanık Keremi, Dilgemi kimi), diğer kısmı ise Efşarı, Şerili kimi oynak havalardır. Bunlar âşık  lirik sanatın güzel numuneleridir.

Âşık  sanatında nasihat türünden şarkılardan ibaret üstatname tarzı da ilginçtir.

Milli şiirin janrları olan koşma, muhammes, üstatname, kıfılbentin yanı sıra, onun şiirsel biçimleri olan geraylı, divani, koşma, cinas âşıkların sevdikleri biçimlerdir. Bu biçimler destanlara da dahil ola bilerler.

Âşık sanatında en geniş yayılmış şiir vezni hece veznidir. Âşık  şarkılarının ekseriyetinin yapısı dörtlük şeklindedir. Her dörtlüğün başında enstrümantal giriş olur ve her dörtlük birbirinden enstrümantal solo ile ayrılır.

Eski dönemlerde ve Orta Çağda âşıklara ozan, varsak, dede derlerdi.

Muasır Azerbaycan âşıklarının ecdadı olan eski ozanların hayatına, sevgisine, vatanseverliğine, yiğitliklerine hasredilmiş en eski yazılı kaynak, 7. yüzyıla ait Kitabi Dede Korkut halk destanıdır.

Tarih boyunca folklorunun bestekarların faaliyeti üzerinde büyük etkisi olmuştur. İlk defa âşık  sanatının özelliklerinden bestekar Ü.Hacıbeyov Köroğlu operasında kullanmıştır. Muasır müzik teknik araçlarıyla âşık  sanatının özelliklerini bir araya getiren diğer bestekar Kara Karayev üçüncü senfonisinin ikinci bölümünde onları bir araya getirebilmiştir.

Âşık  sanatı karma sanat olarak bünyesinde birkaç sanat türünü birleştirmektedir. Burada önemli yer “havacat”a aittir. Müzikli tasvir araçları ve sanatsal genellemelerle zengin olan geleneksel âşık  havacatı değişmez estetik değeri, cilalanmış dil-üslubu, derin felsefi manalanma, ahlaki yönüyle bilinmektedir.

Şifahi halk şiirinin (“parmak hesabı”nın-hece vezninin) ve yazılı şiirin (aruzun) biçimi âşık  “havacatı”nın şiirsel temelini oluşturur. 

“Havacat”ın bir parçası olarak, klasik âşık  şiiri normatif işlevini yerine getirmektedir. 

Geleneksel klasik âşık  havaları bayatı, geraylı, koşma, cinas vb. şiirsel biçimlere dayanır. 80`den fazla (Keremi, Efşarı, Kürdü, Dilgemi, Yanık Keremi) âşık  havalarının ayrı-ayrı bölgesel versiyonları fazladır.

Âşık  havalarında müzikle şiirsel metnin karşılıklı iliçkisi onların melodik-ritmik, biçimsel özelliklerinin oluşmasına önemli etki yapar. Âşık  şiirinin temel vezni hece veznidir. Havaların yapısı şiirin biçim ve hece terkibi, bölüm özellikleriyle ilgilidir. Kurbani (16. yüzyıl), Abbas Tufarganlı, Sarı Âşık  (17. yüzyıl), Hasta Kasim, Âşık  Valeh, Âşık  Dilgem (18. yüzyıl), Âşık  Alı, Âşık  Alesker, Âşık  Hüseyin Şemkirli (19. yüzyıl) ve b. âşık  sanatının klasikleridir. Günümüz âşıkları arasında Âşık  Hüseyin Bozalganlı, Âşık  Esed, Âşık  Mirze, Âşık  İslam, Âşık  Şemşir, Hüseyin Saraclı, Emrah Gülmemmedov, Hüseyin Cavan, Âşık  Kamandar, İmran Hasanov, Mikayıl Azaflı, Ekber Ceferov vb. adlarını zikredebiliriz. Âşık sanatı Azerbaycan`ın Gazah, Tovuz, Şamahı  bölgelerinde, ayrıca tarihi Göyçe ve Borçalı bölgelerinde özellikle  öne çıkmaktadır.