Tiyatro hakkında

Tiyatro tarihi
Azerbaycan tiyatrosunun tarihi çok eskidir. Tiyatro sanatının unsurları, yani dinlemek, okumak, oynamak, hareket etmek, sohbet etmek v.s  hususlardır ki, bu açıdan Azerbaycan tiyatrosunun üç bin yılı aşkın tarihe sahip olduğu fikrini ileri sürmek mümkündür. Tiyatro sanatının bileşenleri – dramaturk (piyes yazarı), yönetmen, aktör yönleri - «Kosa-kosa», «Karavelli», «Kilimarası», «Şah Selim oyunu» v.s  ta eskilerden halk arasında şöhret bulmuş meydan oyunlarıdır, ayrıca «Kosa gelin, Taptık çoban», «Maral oyunu», «Kaftar küs gibi küçük hacimli oyunlarda kendini göstermiştir. Bu meydan oyunları, ayrıca kendi dönemi için belli ahlaki ve terbiyevi öneme sahip olan Tembel kardeş adlı üç perdeli komedi Azerbaycan halk tiyatrosunun bağımsız bir tarihe sahip olduğunu kanıtlıyor.
Azerbaycan\'da profesyonel tiyatro bir çok başka ülkelere mukayisede geç oluşmuştur. Bunun nedenlerini, esasen, tarihi-toplumsal, siyasi ortamla ilişkilendirmek daha doğru olurdu. Ressam Elçin Aslanovun  6 Mayıs 1994 tarihli «Edebiyat ve sanat» Gazetesinde yaptırdığı «Şebihleri (orta asr dini oyunları) kim yaratıyordu» («Fuzuli ve milli dramaturgiyamızda») adlı makalesinde Azerbaycan profesyonel tiyatro sanatının en az 500 yıllık tarihe sahip olduğunu ve kendi başlangıcını orta oyunlarından aldığı fikri makbul sayılmalıdır. Görkemli besteci Üzeyir Bey Hacıbeyov da yazmıştır ki, «tarihçi ve akademisyenlere göre, bütün milli tiyatro sanatının ibtidası (kökeni) dine bağlı olmuştur. Sonra devam ederek «bizim - Şahsey» misteriyası kendi sahne oluşumunu orta oyunlarından almıştır. İtiraf edelim ki, makale yazarı-dahi bestecinin M. Fuzuli\'nin «Leyla ve Mecnun» poeması temelinde opera için düzenlediği edebi metnin işte «şahsey» misteriyası «orta asr dini oyunları» geleneği çerçevesinde hazırlanmıştır »- demekte haklıdır.
Kafkasya canişini Voronsovun «Azerbaycan\'ın Molyeri» adlandırdığı M.F.Ahundovun komedilerinin temelinde Azerbaycan\'da oluşan, Batı sahne medeniyetinin Doğu seçeneği olan, onun alınması ve uygulanması gibi dikkat çeken laik tiyatro ise XIX yüzyılın 40\'lı yıllarına aittir. Bu tip tiyatro 1848 yılında Şuşa\'da, 1850 yılında Lenkeran`da, 1857-1858 yıllarında Şamahı`da oluşmuştu.

Bu, bir gerçektir ki, milletin kendi yaşamını yansıtmasında, Azerbaycan halkının uyanmasında ulusal tiyatronun çok büyük rolü olmuştur. Milli tiyatronun sağlıklı temelini ise kendi eserlerinde Mirze Feteli Ahundov atmıştır. Bu yönü de belirtmek gerekir ki, dünyada-Eski Yunan\'da tiyatro kendi faaliyetine facia (trajedi), Azerbaycan tiyatrosu ise komedi ile başlamıştır.
XIX yüzyılın ortalarında Azerbaycan edebiyatında komedi tarzının varoluşunun ve komiklik sorununun ileri estetik fikir bakımından izahı oldukça zor olması ve kahramanlık gerektirmesi dikkate alınırsa, bu faaliyetin anlam ve önemi hayli artar. Zorluk sadece komedi dalının teorik cehetinde değil, hem de o zamanki polis ve sansür kontrolünün çok güçlü olması ile ilgiliydi. Hicvin estetik ve sosyal işlevi hakkında sohbet açmak kolay iş değildi. Toplum reislerine (devlet yönetimi) yöneltilen en adi hiciv «kamuoyunun sükununu, asayişini, güvenliğini bozan» hal gibi kaleme alınıyordu. Bu nedenle M.F.Ahundov ve ondan sonra gelen Azerbaycan`lı dramaturklar da komikliğin, hicvin temel meselelerine değinirken onun ahlakı iyileştiren, noksanlıkları kamçılayan bir araç gibi olduğunu anlatmışlardır.
Azerbaycan Laik Profesyonel Tiyatrosu kendi faaliyetine komedi ile başladı. M. F. Ahundov`un beş ölmez komedisine yaslandı. 10 Mart 1873 yılı  (eski stille 22-de) Hasan Bey Zerdabi`nin ve Necef bey Vezirovun girişimi ve katılımı ile Bakü\'de ilk oyun-Mirze Feteli Ahundov`un «Lenkeran hanının veziri» komedisi Realni Okulu`nun öğrencileri tarafından gösterildi. Kurulduğu ilk günden gerçekçi zeminde gelişmeye başlayan, yüksek hedefleri olan, beşeri fikirler kaynağına dönüşen Azerbaycan tiyatrosu bu temel üzerinde de üslup, biçim ve yöntem mükemmelliği kazandı. «Lenkeran hanının veziri» oyunundan bir ay yedi gün sonra M.F.Ahundov`un «Hacı Kara» komedisi de seyircilere gösterilmişti. «Kaspi gazetesi (1873 yılı) haberinde, «Bakü\'den yazıyorlar ki, Nisan 17-de Bakü «toplumunun» salonunda amatörler hayır amacıyla ikinci tiyatro oyununu sergilemişlerdir. Bu kez M.F.Ahundov`un «Sergüzeşti-merdihasis (Cimrinin maceraları) adlı beş perdelik komedisi sahnelenmiştir.
Azerbaycan tiyatrosu gittikçe gelişiyor, halk hayatına dahil oluyordu. Onun haritası da seneden seneye genişliyordu. 1921 yılında Bakü\'de Tenkit ve tebliğ tiyatrosu nun kurulması kentin kültürel yaşamında önemli olaya dönüştü. 1923 yılında Bakü tiyatro okulunun açılışı ve verdiği mezunlar sonraki yıllarda ulusal tiyatro sanatının gelişmesinde önemli rol oynadı. 1929 yılında Bakü\'de çocuk tiyatrosu faaliyete geçti. 1937 yılında Azerbaycan sovet Cumhuriyetimizin bir kaç ilçesinde Devlet tiyatroları oluşturuldu. Maalesef, bu tiyatrolar 1949 yılında komple (Guba, Gence ve Nahçıvan Devlet teatrlarında başka) kapatıltı. Bu tiyatro kollektifleri önceleri dram derneği adı altında çalışırlardı, 1958 yılından ise halk tiyatroları gibi faaliyetlerini sürdürdüler.
1960\'lı yıllarda Azerbaycan tiyatrosu yeni bir kadmeye ayak basdı. 1964 yılında ressam T. Salahov ve besteci K. Karayev V.Şekspirin «Antonio ve Kleopatra» eserini sahneye hazırladı. Bununla tiyatronun ve izleyicilerin arzu ettikleri muhteşem, aydınlık, hümanist bir oyun oluştu. Bu oyunda tiyatronun yenicilik  çabalarının güzel sonucu da kendini gösterdi. Bu yüksek sahne kültürü, sağlıklı yenilik ve modernlik  ruhu, T. Kazımov`un bu yılın kasım ayında sahneye koyduğu Sen hep benimlesin» oyunu hem yazarın, hem de genelde tiyatronun büyük başarısı oldu. Sen hep benimlesin» den sonra «Yalan» (1965), «Ölüler (1966), «Sensiz» (1967), «Hamlet (1968) gibi dolgun oyunlar Azerbaycan sahnesini renklendirdi.
1960\'lı yılların sonunda Azerbaycan tiyatrosunun başarıları içerisinde iç açıcı gelişmelerden biri de tiyatroya yeni yetenekli genç dramaturkların gelmesi oldu. 1969 yılında «İkinci ses» piyesi ile Akademik Dram Tiyatrosu`na gelen Bahtiyar Vahabzade sonraki yıllarda «Yağmurdan sonra», «Yollara iz düşüyor, Kendimizi kesen kılıç gibi sahne eserleri tiyatronun repertuarını zenginleştirdi.
70\'li yıllarda Nebi Hazri`nin Sen yanmasan» piyesi ile başlattığı dramaturji yaratıcılığı «Yankı» (Eks-seda), «Mirza Şefi Vazeh», «Toprağa saplanan kılıç», «Burla Hatun» eserleri ile başarıyla sürdürüldü. Azerbaycan Devlet Genç Seyirciler Tiyatrosu\'nda başarıyla gösterilen «Geçen yılın son gecesi» piyesi ile tiyatroya gelen yazar Anar «Şehrin yaz günleri», «Adamın adamı», «Sahra rüyaları», «Sizi deyip geldim», «Tehmine ve Zaur» piyesleri kendini iyi bir dramaturk gibi tasdik etti. N. Hesenzade\'nin «Atabeyler, Pompei\'nin seferi» oyunları yazara ve tiyatroya uğur getirdi.
1980`li yıllarda «Şarkı dağlarda kaldı», «Hurşit Banu Natevan», «İblis», «Atabeyler, Feryat, Toprağa saplanan kılıç», «Ateş gelini», «Şeyh Hiyabani» v.b bu gibi duygusal kahramanlık oyunları ile tiyatroda kendi gelişiminin yeni aşamasına adım koydu.
Bu dönemde Azerbaycan tiyatrosunda en önemli olay üslup ve alan yönünden iyiye gidiş sürecinin görülmesi idi. Bu dönemin mevcut malzemesine dayalı tiyatro eleştirisi de kendi sınırlarını genişletiyor, bilimsel teorik, estetik kalitesini artırıyordu. Azerbaycan tiyatro eleştirisi imkan dahilinde tiyatro sürecine müdahale ediyor, onun gelişmesine çalışıyordu.
    1990 yılından sonra oluşan Yuğ, Miniatur, Pontomim, Belediye, Kamera, Gençler tiyatrolarının iyi anlamda kendilerini teyit etmeleri ferah doğurdu. Bunlar sanatın alan, forma çeşitliliği ve üslup zenginliği bakımından keskin şekilde ayrıldılar. 1990 yılından sonra da Azerbaycan tiyatrosunda klasik ve modern Azerbaycan yazarlarının eserleri, rus ve dünya dramaturklarının seçkin eserleri ile sahneye konuldu.
70 yıl hüküm süren eski SSCB yönetimi sırasında Azerbaycan tiyatrosu sadece SSCB coğrafyasında - Moskova\'da, Leningrad\'da, Minsk`de, Kiev\'de, Tiflis\'te, Erivan\'da, Taşkent\'te v.b yerlerde turne yolculuklarında olmuştur. 1919 yılında Tiflis Azerbaycan tiyatrosunun Türkiye\'ye duzenlediği turneden 71 yıl sonra Azerbaycan Devlet Akademik Dram Tiyatrosu organize şekilde Türkiye\'ye ve İran\'a gitti. Görkemli dramaturk İ.Efendiyev`in «Bizim garip taleyimiz» ve «Sevgililerin cehennemde vüsalı» eserlerinin oyunlarını gösterdi. 1998 yılında Azerbaycan Devlet Akademik Milli Dram Tiyatrosu ikinci kez Türkiye\'ye ve İran\'a gitti. Tiyatronun 1992 yılında Almanya\'daki turnesi de  başarıyla geçmiştir. Ayrıca Bakü pantomim tiyatrosu, Gence Devlet Kukla Tiyatrosu, Bakü Belediye tiyatrosu defalarca Türkiye\'de turnede olmuşlardır.
2010 yılı 8-12 Kasım tarihinde Azerbaycan\'da düzenlenen Dünya tiyatro süreci XXI yüzyılda: sorunlar, perspektifler, alternatifler adlı Bakü Uluslararası Tiyatro Konferansı Azerbaycan\'ın tiyatro dünyasındaki önemli olaylardan biri oldu. Bu konferansta Avrupa, Asya ve Amerika kıtalarının tanınmış tiyatro uzmanları, yönetmen ve dramaturkları, kültür uzmanları yer alıyordu. Azerbaycan\'da ilk kez düzenlenen Uluslararası bilimsel pratik konferansının davetlileri arasında ABD, Kanada, Türkiye, İngiltere, Fransa, Almanya, Gürcistan, Rusya, Beyaz Rusya, Estonya, Özbekistan, Tacikistan, Kazakistan, Kırgızistan, Ukrayna, Moldova, Avusturya, Yunanistan, Kore, Tunus , Umman, Karadağ, Çin, Suudi Arabistan, İran, Singapur, Kuveyt gibi ülkelerden tanınmış tiyatro simaları da katılmıştı.
Azerbaycan Profesyonel Tiyatrosu`nun kurulduğu dönemde geçen 125 yıl içinde ülkede kuvvetli tiyatro kollektifleri oluşmuştur. Şimdi Bakü\'de M.FAhundov adına Azerbaycan Devlet Akademik Opera ve Bale Tiyatrosu, S. Vurgun adına Azerbaycan Devlet Rus Dram Tiyatrosu, Ş.Kurbanov adına Azerbaycan Devlet Müzikal Komedi Tiyatrosu (Devlet tiyatrosu gibi 1938 yılında kurulmuştur), Azerbaycan Devlet Genç Seyirciler Tiyatrosu (1929 yılında kurulmuştur) A.Şaik adına Azerbaycan Devlet Kukla Tiyatrosu, Belediye Tiyatrosu, Gençlik Tiyatrosu, Eğitim Tiyatrosu, Yuğ Tiyatrosu, Kamera Tiyatrosu, Pontomim Tiyatrosu bulunuyor. Nahçıvan, Gence, Lenkeran, Sumgayıt, Ağdam, Mingeçevir şehirlerinde de devlet tiyatroları vardır.
Ayrıca ülkede Şarkı tiyatrosu, Muğam tiyatrosu, Ş.Memmedov  adına Opera stüdyosu, Gence Devlet Nizami şiir tiyatrosu, Gence gelincik tiyatrosu, Şuşa müzikli dram tiyatrosu, Şeki satira tiyatrosu, Erivan Azerbaycan tiyatrosu, Nahçıvan Cavid şiir tiyatrosu, Kusar Dram Tiyatrosu, Fuzuli dram tiyatrosu, Nahçıvan kukla tiyatrosu, Kazak Dram tiyatrosu bulunuyor.