Hayırsever milyoncular

Bakü milyoncusu ve hayırseveri. Ağa Musa Nağıyev Cemiyet-i Hayriye için şehrin merkezinde ihtişamlı İsmailiyye binasını yaptırmış, bu binadan az yukarıda “realnı okulu”nun inşasını üstlenmiş, yarım kalmış üçüncü katın masraflarını ödemiş, şehir kenarında hastane yaptırmış, Bakü’ye su çektirmek için  bir hayli para  vermiştir. 

28 Mayıs sokağındaki çifte imaretler, yine aynı sokakta kırmızı tuğladan yapılmış ihtişamlı bina, Nizami caddesinde Opera Tiyatrosunun yanındaki ev, Azerbaycan caddesinde eski merkezi posta binası, Nigar Refibeyli caddesinde ihtişamlı bina, Semed Vurğun caddesinde Kış Kulübü (şimdiki “Subaylar Evi”), Astoriya ve Yeni Avrupa otelleri vb. bu gibi şehrin güzel binaları Musa Nağıyev’in parası ile yapılmıştır.

O, birinci “realnıy okulu”n masraflarını üstlenmiştir. Her yıl hazırlık sınıfına yirmi beş Müslüman genci ek kontenjanla okutmayı başarmıştır. Bunun sonucunda kısa zamanda okulda Müslüman öğrencilerin sayı yüzde elliye yükselmiştir.

19. yüzyılda yaşamış mesenat, milyoncudur. Değirmenler kralı olarak tanınan A. Guliyev aynı zamanda toplumun önde gelenlerinden idi. O dönemde Bakü’nin sosyal yaşamına Ağabala Guliyev’in  maddi ve manevi desteğinin iştirak etmediği her hangi  bir olay yoktu. Devlet yönetimi, toplumsal ve kültürel programlar, ekonomi vs. alanlarda A.Guliyev’in hizmetleri büyüktü. O, 1905 yılında tesis Müslüman Hayır Cemiyetinin ilk kurucularından biri olmuştur. Birinci Dünya Savaşı başladıktan sonra Bakü Müslüman Hayır Cemiyetinin faaliyeti daha da genişletilmiştir.1917 yılı nisan-mayıs aylarında Bakü’ye Türkiye’den, Rum elinden çok sayıda mülteci gelmişti. Onları yerleştirmek, yedirmek, sıcak kiyim kuşamla temin etmek konusunda cemiyet bir hayli iş görmüştü. Hayır cemiyetinin umumi fonu dışında Bakü zenginleri ve A. B. Guliyev mülteciler için erzak, un ve pirinç ayırıyorlardı. Sonralar Kafkas cephesinden de çoklu Türk ve Alman esirleri getirilmiştir. Cemiyet onlara da sahip çıkmıştır.

Ünlü Azerbaycanlı hayırseverdir. Cömertliği ve hayırseverliği ile ün kazanmış, petrol madenlerine ve birçok büyük mülklere sahip olmuş, Sollar su hattının çekilmesine büyük miktarda para harcamış, Sabunçu hastanesinde fakir ve öksüzlerin tedavisini üstlenmiş, Tatar sokağında  (A. Topçubaşov caddesi) hamam yaptırmıştır. Bu hamam haftanın bir gününü fakirler ve kimsesizler için ücretsiz çalışıyordu. Onun en büyük hayır faaliyeti Bakü şehrinde inşa ettirdiği (1905-1914 yıllar) Tezepir mescididir. Hazırda bu camide Kafkas Müslümanları Ruhani İdaresi yerleşmektedir. Bu caminin inşa edilmesinde o, ilk diplomalı Azerbaycanlı mimar, Sn. Pеtеrsburg Sivil İnşaat Mühendisliyi Enstitüsünün mezunu Ziver Bey Ahmedbeyov’un hizmetlerinden faydalanmıştır. Sonraki yıllarda Ziver Bey Ahmedbeyov Bakü şehrinin ilk baş mimarı olmuştur. Nabat Hanım Ziver Beye bir hayli kaynak ayırarak, onu ünlü camilerin mimarisini öğrenmek için Şark ülkelerine göndermiştir.

Azerbaycan şairi ve mesenatıdır. Karabağ hanı İbrahim Halil Hanın kızı, Ağabeyim Ağanın kız kardeşi, H.Natevan’ın halasıdır. Anası Gürcü knezi Abaşidze’nin kızı Cevahir Hanım olmuştur.

İyi eğitim almış, maarif ve kültürle ilgilenmiş, sanat adamlarına, alim ve şairlere yardım etmiştir. 1789’da İbrahim Halil Hanın Şuşa’da inşa ettirdiği camii  (Gövher Ağa Mescidi) tamir ettirmiştir.

Milyoncu tüccar. 1876 yılında Azerbaycan tacirleri için birinci ve ikinci dereceli tacirlik derecesi belirlenirken bu unvanı Bakü’de ilk defa Hacı Hacı Ağa almıştır.

Hacı Hacı Ağa çalışkanlığı, yeteneği ve tedbirliliği sayesinde kısa zamanda milyoncu olmuştur. Onun petrol madenleri yok idi. Hacı Hacıağa sadece mülk yaptırmış ve deniz ticaretiyle uğraşmış, gemiler inşa ettirmiştir.

Bakü şehrinde yaklaşık kırk adet mülkü ve Hazar denizinde bir hayli gemileri vardır. Gemicilikten çok gelir elde etmiştir. Bütün Yakın ve Uzak Doğu ülkeleri ile ticari ilişkisi vardı.

H. Dadaşov hayır işlerine  yardım etmiştir. Şehre su borusunun çekilişinde onun da payı vardı. 

Rus İmparatoru III. Aleksandr taç giyme merasimine iştirak etmiş ve çar tarafından sivil müşavir (statski sovetnik) rütbesi verilmiştir. 

Azerbaycan tarihinde büyük rolü olmuştur. Meşhur milyoncu, mesenat, İmparatorluğunun “asil devlet müşaviri” olmuştur.

H. Z. Tağıyev petrol milyoncusu, değirmen sahibi, fabrika sahibi, büyük balık sanayicisi (Kür ve Hazar sahili civarındaki bütün balık çiftlikleri ona ait idi), ticaret ve yük gemilerinin sahibi idi. Guba yakınında Atlıhan’da, Yevlah civarında büyük ormanları vardı. Enzeli ve Reşt’te de Hacının ormanları, büyük malikanesi, binaları ve temsilciliği, diğer şehirlerde, ayrıca Moskova’da 4 katlı büyük sarayı, İran’da hanları vardı.

Bütün Müslüman aleminde tanınmış H.Z. Tağıyev’i Bakü’deki Müslüman, Rus, Ermeni ve Yahudi  hayır kurumları kendilerine onursal başkan seçmişlerdir. 

H. Z. Tağıyev bütün Rusya’da özellikle hayırseverliği ve eğitime yaptığı yardımlarıyla tanınmıştır. Onun eğitime verdiği destek 19. yüzyılın başlarından başlamıştır. Bu da tesadüfî değildi. 1905 devriminden sonra hükümetin Ekim beyannamesi ülkede kültür ve eğitim işlerinin canlanmasına olmuştur. Ülkenin her tarafında hayır amaçlı cemiyetler oluşturulmuştur. Gazete ve dergiler çıkarılıyordu. Bu cemiyetlerin tesisi, gazete ve dergilerin çıkarılması öncelikle Tağıyev’in adıyla bağlıdır. Bu faaliyetlerde Tağıyev neredeyse bir organizatör görevini üstlenmiştir. Hayır amaçlı cemiyetler Tağıyev’in doğrudan katılımı ve desteği veya onun yakından yardımıyla oluşturulmuştur. İlk hayır cemiyeti 1905 yılında tesis edilmiş «Müslüman Hayır Cemiyeti» idi. 1881 yılında Bakü’de dönemin önde gelen aydınları – Ahmet Bey Ağayev, Ali Bey Hüseynzade, Alimerdan Bey Topçubaşov (gazete editörü) ve başkalarını da  çevresinde toplayarak “Hazar” gazetesinin yayınlatmıştır. 1897 yılında onlar tarafından “Elyaflı Malzemelerin İmalatı Kafkas Anonim Şirketi” kurulmuştur. 1906 yılında H.Z.Tağıyev ve M.Muhtarov Bakü’de halkın eğitimi ve milli şuurun uyanmasında önemli rol oynayan “Neşri Maarif” ve “Nicat” cemiyetlerinin kurulmasına yardım etmişler.

Bakü’ye içme suyunun (Şollar suyunun) çekilmesi de H.Z.Tağıyev’in adıyla bağlıdır. 

O, 1901 yılında 300 bin manat kaynak ayırarak Bakü’de ilk kız okulunu açmıştır. Bu Güney Kafkasya’da yegane kız okulu idi. Binanı 1898 yılında inşa etmeğe başlamış ve 1900 yılında tamamlamışlardır. Bu okul Nikolayevski (Komünist) caddesindedir (Azerbaycan SSC İlimler Akademisi Elyazmaları Fonu).

27 Kasım 1883 yılında H.Z.Tağıyev tiyatrosu (Musikili Komedi Tiyatrosu) açılmıştır.

H.Z.Tağıyev’in maddi desteği ile Azerbaycanlı gençler İngiltere, Almanya, Fransa ve Rusya’da eğitim almışlar. Neriman Nerimanov, Memmed Emin Resulzade ve diğerleri onun yardımıyla okumuşlar.

Memur ve hayırsever olmuştur. Babasından miras kalmış sahalarda petrol yatakları bulunduktan sonra İsa Bey özel petrol şirketini kurmuştur. İ. Hacınski’nin kuyularında uzman personel çalışıyordu. Onlara verilen ücret Nobel’in, Rotshild’in, Montaşov’un işçilerinin aldığı paralardan defalarca fazlaydı. 

Bakü bulvarının inşasında İsa Bey Hacinski bir hayli para harcamıştır. Bu yüzden de mülkünü deniz kıyısında yaptırmaya karar vermiştir. İlk bulvar şimdiki Kukla Tiyatrosunun binasından Azneft’in binasına kadar olan arazide idi. Neftçiler caddesi, 103 adresinde yerleşen binanı inşa ettirmek için İtalya’dan mimar davet etmiştir. Hatta İsa Bey Hacınski bina tam hazır olduktan sonra çok hoşuna gittiği için mimara vaat ettiği meblağdan daha artık para vermiştir. Meblağ o kadar büyük idi ki mimar Almanya’nın Berlin şehrinde bu paraya bir mülk yaptırmıştır. İ. Hacınski uzun müddet Bakü Erkek Kolejinin fahri hamisi olmuştur. O, her sene kolejin hesabına 800 ruble değil, 1000 ruble kaynak aktarırmıştır. Kolejin Azerbaycanlı mezunlarından 25’i İsa Beyin özel yardımıyla Rusya’nın değişik şehirlerine eğitim almaya gönderilmişlerdir.

Bakü petrolcü iş adamı ve mesenatdır. Murtuz Muhtarov, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şemsi Esedullayev, Musa Nağıyev’den sonra milli Azerbaycan burjuvazisinin ve petrol sanayisinin önde gelenlerinden idi.

Muhtarov’un adı daha çok Bakü’de petrol çıkarma teknolojisinin gelişimiyle ile ilgilidir. Yüksek eğitim almasa da petrol milyoncuları içerisinde petrol yataklarının sırrını ve kazma işlerini onun gibi iyi bilen ikinci bir işadamı yoktu.

Murtuza Muhtarov Bakü “realnıy okulu”nun, Temirhan-Şurin kız kolejinin, dağlılar arasında bilimin ve teknik bilimlerin yayılması cemiyetinin fahri üyesi idi. O aynı zamanda Petersburg Müslüman hayır cemiyetinin fahri üyesi, yüksek ve orta meslek okullarının öğrencileri için 40 bursun tesisçisi idi. 

Hayırsever ve samimi insan, ciddi işadamı olarak tanınan M. Muhtarov ihtişamlı binalar miras bırakmıştır. Bakü, şehrinde ve yakın köylerde, Rusya’nın şehirlerinde ve Avrupa’nın bazı ülkelerinde günümüze kadar gelip birçok bina onun adı ile bağlıdır. Bunlar arasında Vladikavkaz şehrindeki cami, Kislovodsk’da, İtalya’nın Florensya şehrinde mevcut olan güzel, ihtişamlı binalar M. Muhtarov’un parası ile yapılmıştır. Muhtarov Bakü’nün neredeyse tüm hayır cemiyetlerinin etkinliklerine katılmış ve maddi destek vermiştir.

20. yüzyılın başlarında Azerbaycan’ın petrol milyoncularından olmuştur. Onun adı Nobel kardeşlerinin adıyla birlikte çekilmiştir. Petrolün Rusya’ya taşınması için buhar gemisini ilk kez kullanan işadamıdır.

Bakü’de gayrimenkullerinin yanı sıra Petersburg’da Neva nehri sahilinde, Kış sarayı yakınındaki mahallede büyük bir bina inşa ettirmiştir. Moskova’da eşi Mariya için havuzlu ve seraları olan bir mülk almıştır. Şemsi Esedullayev hayır işleriyle yakından ilgilenmiştir. Mülklerinden birini Müslüman Kültür Merkezine hediye etmiştir (Tatar Evi).

Son yıllara dek Paris’te yaşamış ve vefat etmiş, eserlerini Fransızca yazmış Azerbaycanlı yazar Banu, Mirze Esedullayev’in kızı, iki milyoncu dedenin – Şemsi Esedullayev’le Musa Nağıyev’in torundur.

20. yüzyılın başlarında yaşamış Bakü milyoncusudur. Teymur Bey Aşurbeyov Sabunçu’da geniş arazilere ve toprak sahalarına sahipti. O çok cömert birisi olarak tanınmıştır.  Teymur Bey Aşurbeyov Sabunçu’da hastane ve okul inşasına, camilerin tamirine ve onarımına destek vermiş, yoksullara yardım amacıyla büyük miktarlarda yardımda bulunmuştur. Vasiyeti üzerine Kerbala’da defin edilmiştir.

Milyoncu ve hayırsever işadamı. Teymur Bey Gulubeyov ve Necefgulu Memmedov 1909 yılında “T. Gulubeyovun ve N. Memmedov Ticaret Evini tesis etmişler. Ticaret Evi’nin Balahana’da ve Sabunçu’da petrol madenleri, mazot ve benzin fabrikaları vardı.

Ticaret evinin Hazar denizinde gemileri, petrol ürünlerini taşımak için özel vagonları vardı. Bakü, Petrovsk, Tiflis, Vladikafkaz, Yekaterinadar, Stavropol bölgesinde, Varşova, Lodz ve  Minsk’te  bayi ve depoları vardı.

Bakü’de hayır işleriyle ünlüydü. 

Azerbaycan milyoncusu, mesenantıdır. Stokholm Üniversitesini (İsveç) yüksek başarıyla, rus, Fransız ve diğer Avrupa dillerini mükemmel öğrenmişti. Çar Rusyasında hakiki sivil müşavir rütbesinde bulunmuştur. 

O gemicilik ticaretinden elde ettiği gelirin büyük kısmını halkın eğitimine (Gori Öğretmenler Okulu ve Kız Okuluna) serf etmiştir. Bakı-Batum petrol hattının çekilmesine, Bakü Duması binasının inşasına bir hayli kaynak ayırmış, Maksim Gorki’nin, D.İ.Mendeleyev’in, petrol jeolojisi uzmanı İ.M.Gubkin’in Bakü’ye seferlerini organize etmiştir. Azerbaycan’ın maddi kültür abidelerinin korunmasına yakından iştirak etmiş Dadaşov, Bibiheybet Camisinin onarmış, ayrıca Buhara Emirinin Moskova’da yaptırdığı camiye kırkı mumlu kandil ve kıymetli halılar hediye etmiştir. Azerbaycan’da milli hükümetin tesisine, Müsavat Partisinin faaliyetlerine maddi yardım eden Dadaşov 1918 yılında Bakü’de mart soykırımı sırasında birlik oluşturarak Ermenilere karşı savaşmıştır. Silah için Rusya’ya gönderdiği gemileri karşılamaya gitmiş Dadaşov, silahları arabalara yükleterek geri dönerken Taşnak S.Lalaya’nın çetesiyle karşılaşmıştır. S.Lalayan ona kılıcının altından geçmeyi emretmiş, Dadaşov ise Ben Türküm. Türk ölür, fakat Ermeni kılıcının altından geçmez cevabını vermiştir. Taşnaklar ona işkence yaparak öldürmüşler. Ağır işkencelere rağmen Dadaşov Ermenileri oyalamış, silahların Taşnaklara değil, silahsız Azerbaycanlılara ulaştırılmasını sağlamıştır. Ölümünden sonra Ermeniler onun üzeri pırlanta, zümrüt ve yakutla süslü, yakasından madalyalar asılmış elbisesini çıkarmışlar. Mezarı bugüne dek bilinmemektedir.