Azerbaycan edebi dilinin kural ve üslupları

Edebi dilin   kalitesi ilk olarak onun belirli standartlara sahip olmasıyla değerlendirilir.  Çağdaş Azerbaycan edebi dili dünyanın gelişmiş dillerinden biri olarak mükemmel, sabit kurallara sahiptir. Bu kurallar belli bir tarihsel evrimin ürünüdür. Dilin iç yapısını onun ses içeriği (fonetiği), söz varlığı (sözlük içeriği) ve grameri düzenler. Edebi dilin kuralları da bunlara uygundur: 

1) Fonetik normlar;

2) Söz varlığı normları;

3) Gramer normlar.

Fonetik normlar kendi içerisinde ikiye ayrılır:

a) Telaffuz normları

b) İmla  normları 

Telaffuz ve  imla  normları  dilin fonetik ve gramer (morfolojik) normlarının temelinde oluşur. Azerbaycan dilinin iltisaki tipe ait olması onun edebi normlarının karakterini belirler. 

Sözün edebi dildeki telaffuz seçeneğine telaffuz normu denir. Bu normlar ilgili telaffuz sözlüklerine yansır.

Sözün edebi dildeki yazılış seçeneğine imla normu denir. Bu normlar devlet tarafından (Bakanlar Kurulu) tarafından belirlenir   ve imla kılavuzuna yansır.

Azerbaycan dilinin kelime hazinesi çok zengindir. Dünyanın gelişmiş diğer edebi dilleri gibi, Azerbaycan edebi dilinde de söz varlığı kurallarının kalitesini ulusal sözler belirlemektedir. Söz varlığı normları kelimenin anlamına veya anlamlarına iyi düzeyde aşina olma,  kelimeleri yerinde ve doğru kullanma konusunda herkese yardım etmektedir. Öyle ki, dildeki kelimeler tarihi gelişme sürecinde  belirli anlamlara sahip olurlar. Kelimenin kendisine ait olmayan, alışılmış anlamdan farklı kullanılması, gereksiz durumlarda    metne dahil edilmesi bir konuşma eksikliğidir. Kelime kendisi için karakteristik olan anlamda kullanılmazsa,  muhtemelen, fikir doğru anlaşılmayacak, böylece konuşma kültürünün gerektirdiği söz varlığı normları bozulacaktır. 

Edebi dilde kaba söz ve ifadeler kullanılmamalıdır. Söz varlığı normları, ağız, argo ve vulgar kelimelerde de çok dikkatli olmayı gerektirir. Eğer bu kelimeler  sanatsal amaç gütmüyorsa, edebi dil normları bunların kullanımlarını yasaklar. 

Kelimenin doğru kullanımı ile birlikte, net, yerine göre anlamlı ve duygulu kullanımı da Söz varlığı normlarının   taleplerinden sayılmaktadır. 

Çağdaş Azerbaycan edebi dilinin gramer kuralları halk dilinin iltisakilik prensibine dayalı gramer yapısını yansıtır. Gramer normları kelimeler ve cümleler arasındaki ilişkinin konuşmada doğru kurulmasını gerektirir, bu ilişkiyi belirli bir kurala koyar. 

Çağdaş edebi dilimizin gramer normlarını yaklaşık olarak aşağıdaki gibi gruplara ayırmak mümkündür: 

1) İsimlere önce çoğul, sonra iyelik, hal ekleri vs eklenir: köy-ler-imiz-in 

2) miktarı belirli bir sayıda olan isim tekilde kullanılmalıdır:  on çocuk, üç defter 

3) Fiil köklerine önce edilgenlik, sonra tür, şekil, daha sonra ise şahıs (yüklem) ekleri artırılır: kal-dı-ril-ma-lı-dır; döv-üş-çü-ler-imiz-in-dir 

4) özne ile yüklem arasında şahsa göre uygunluk bulunması gerekir: Sen Azeri’sin. Onlar Türk’türler. 

Azerbaycan edebi dili işlevsel bir üslup sistemine sahiptir.  Bu üsluplar şunlardır: 

Sanat eserlerinin (şiir,  nesir, drama türleri) dili. Temel belirtileri ifadelilik ve duygu yüklülüğüdür. Azerice yüzyıllar boyunca bir şiir dili olarak gelişmiştir.  Bu açıdan bu  dilin edebi üslubunun geçmişi, mükemmelliği ve tüm tarih boyunca öncül konumda olması ile önemli bir yere sahiptir. 

Gazete, dergi, radyo, televizyon, miting  ve çeşitli toplantılarda kullanılan dile özgüdür. Temel özelliği   açık, sade ve tamamiyle anlaşılır olmasıdır.  Bu  üslubun oluşması ulusal basının   ilk yayını olan  Ekinçi  gazetesi ile başlamış olup sürekli gelişmiştir.   

Bilimsel eserlerin, ders kitaplarının, monografilerin dilidir. Ana özelliği mantıklı olma, düşüncelerin ardışık ifadesi ve ilgili terminolojinin kullanılmasıdır.   Azeri bilim insanları gerek Ortaçağ’da, gerekse  sonraki dönemlerde kendi eserlerini daha çok uluslararası dillerde yazdıkları için, bilimsel üslup sanat ve basın-yayın üslupları kadar geniş olanaklar kazanmamıştır. 

Resmi ve işle ilgili belgelerin dilidir. Temel özelliği standart biçimlerden faydalanılmasıdır. Resmi-iş üslubunun gelişmesi diğer işlevsel üsluplardan geri kalmıştır. Bu da bu üslubun devlet geleneklerine bağımlı olması ile ilgilidir. Örneğin, Azerbaycan devlet oluşumu ile ilgili 16. yüzyılda – Şah İsmail Hatayi döneminde mükemmel belge örnekleri oluşmuştur. Sovyet döneminde ise evrak işlerinin daha çok Rusça yapılmasından dolayı  resmi-iş üslubu gelişmemiştir. Bağımsız Azerbaycan Devleti’nin kurulması bu üslubun hızla gelişmesine ve güçlenmesine ortam hazırlamıştır. 

5) Günlük yaşam üslubu: 

Günlük iletişim dilidir. Ana özelliği konuşmanın serbestliği ve doğallığıdır. Edebi dilde  günlük yaşam dili üslubu, yani konuşma dili mevcuttur. Bugün günlük yaşam   dili olarak anladığımız konuşma,  halkın iletişim kurduğu dilin temeli  sayılmıştır.