Halıcılık hakkında

Azerbaycan halıları - Şark halı sanatının bir koludur. 2010 yılı kasım ayında UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Mirası listesine alınmıştır. Maalesef dünya müzelerinde çok zaman Azerbaycan halıları Kafkasya, İran ve hatta ermeni halıları adıyla sergilenmektedir.

Azerbaycan’da tarihine dair bilgilere Herodot, Claudius Aelianus, Xenophont ve diğer kadim dünya tarihçilerinin çalışmalarında rastlanmaktadır. Sasaniler döneminde (3-5. yy.) Azerbaycan’da halı sanatı gelişmiş, ipekten, altın-gümüş iplerden nefis halılar dokunmuştur. Alban tarihçisi Musa Kalankatlı (7. yüzyıl) Azerbaycan’da dokunmuş ipek halılar ve rengârenk halılarla ilgili bilgi vermiştir.  Altın-gümüş iplerle dokunmuş ve taşlarla benzetilmiş halıların üretimi 16-17. yüzyılda geleneksel hale gelmiştir. Bu tür hovsuz halıların esas imalat yerleri merkezleri  Tebriz, Şamahş ve Berde şehirleri idi. Çok maliyetli olan ve genelde feodalite için imal edilen bu halılar zerbaf adlandırılır. 

Azerbaycan’ın halı ürünleri ve onların sanatsal özelliklerine ilişkin Orta Çağ dönemine air yazılı kaynaklarda bilgi verilmektedir. 10. yüzyıla ait  Hüdud el-Alem (Dünyanın Sınırları) eserinde kimliği belirsiz müellif Muğan’da dokunmuş palas ve çullardan, Nahçıvan’ın zili  halılarından bahsetmektedir. “Kitab-i Dede Korkut” destanında Azerbaycan’ın ipek halıları, Ebul-ula Gencevi, Nizami, Hagani (12. yy.) eserlerinde hovlu ve hovsuz halılar terennüm olunmuştur.

20. yüzyılın başlarına dek Azerbaycan halısı dünya pazarında önemli konuma sahip olmuştur. Azerbaycan halı sanatının gelişmesi sonraki dönemde 20. yüzyılın ortalarına tesadüf etmektedir. Bu gelişmenin önemli bir kolunu Azerhalça Üretim Birliğinin faaliyetleri oluştururken, diğer bir kolunu da profesyonel ressamların çalışmaları oluşturmuştur. Onların hazırladıkları yeni desenler ve çeşniler  üretilen halıların klasik kompozisyonlarının zenginleşmesinde önemli rol oynamıştır.

Azerbaycan halıları teknolojik özelliklerine göre hovlu ve hovsuz olurlar. Hovsuz halılar halı sanatının en erken dönemine tesadüf eder.  Hovlu halılar dokunma tarzı, kompozisyon yapısı, desen zenginliği ve renklerine göre bir birinden farkı sekiz çeşide ayrılır: Palas, Cicim, “Ladı” Şedde, Kilim, Zili, Verni ve Sumak

Hazırda Azerbaycan’da halı sanatının gelişimi için iyi olanaklar vardır. Halıcılık sanat ve bilim dalı gibi A.Azimzade Devlet Ressamlık Mektebinde, Azerbaycan Devlet Medeniyet ve Güzel Sanatlar Üniversitesinde, ayrıca güzel sanat profilli kolejlerde tedris edilmektedir.

13-14. yüzyılda Azerbaycan’dan yurt dışına çok sayıda halı ve halıcılık ürünleri ihraç edilmiştir. İnce, zarif ve nefis desenleriyle dikkat çeken bu halılar ünlü Avrupa ressamlarının eserlerine, minyatürlere yansımıştır. 15. yüzyıl Hollanda ressamları Hans Memling’in Meryem ve Yavrusu eserinde  Şirvan halısı, Van Aken Mukaddes Meryem eserinde Zeyve halısı, Alman ressamı Hans Holbein’in (15.yy.) Sefirler eserinde Gazah halısı tasvir edilmiştir.

18 yüzyılın ikinci yarısında, hanlıklar döneminde halı üretimi bir hayli genişlemiştir. O dönemde her hanlığın kendi halıcılık atölyesi vardır. Bu gelişmeler çeşitli ekollerin yaranmasına önayak olmuştur.

1872 yılında Moskova’da Moskova - Politeknik fuarında ve 1882 yılında “Rusya Sanayi ve Kültür Sergisi»nde sergilenmiş olan  Bakı, Guba, Şamahı, Gence, Şeki, Gazah, Cavad kazası ve diğer yörelerden getirilmiş halı ve halı ürünlerinin en güzel numuneleri altın ve gümüş madalyalar kazanmıştır. 1872 yılında Viyana’da  (Avusturya), 1911yılda Turin’de (İtalya), 1913 yılında Londra’da ve Berlin’de düzenlenmiş uluslararası sergilerde nümayiş ettirilen eserlerin önemli kısmı getirilmiş halı ve halıcılık ürünleriydi.

Azerbaycan halıları sanat dalı olarak coğrafi konumu, desen, kompozisyon, renk uyumu ve teknolojik özellikleri dikkate alınarak 7 halıcılık ekolünde tasnif edilir:

1. Guba 

2. Abşeron  

3. Şirvan  

4. Gence  

5. Gazah  

6. Karabağ  

7. Tebriz 

8. Nahçivan