Sinema hakkında

Kinematoqrafiya - (yunanca «kinem» - hareket ve grafi - yazmak, tarif etmek-kelimelerinin birleşmesinden oluşmuştur, harekette olan tasvir demektir) XIX yüzyılda Fransa\'da ortaya çıkmıştır. 1895 28 Aralıkta Lui ve Ogüst Lümyer kardeşleri Paris\'in Kaputsino Bulvarı\'ndaki Grand-Kafe de kendilerinin ilk icat ettikleri film dezgahıyla  çektikleri küçük kısa film görüntülerinin gösterisini yapıyor. Aynı tarih de dünya filminın doğum günü sayılyor.

Fransa\'da düzenlenen ilk seanstan iki yıl sonra - 1898 21 Haziranda Bakü\'de Vasil-Vyatskinin tiyatro-sirkinde tamaşanın bir parçası olarak Bakünün gündelik yaşamından bahseden Şehir bağında halk gezisi, Trenin demiryolu istasyonuna girmesi, Bakü sokağı sabah çağı kısa film görüntüleri gösterilmiştir. Bu gösteri sınaq sunumu amacı taşıyordu. Aynı yıl 2 Ağustosta 25 yıldan fazla Bakü\'de yaşamış ve burada çalışan, Bakü bilimsel foto Derneği Sekreteri, yayıncı ve fotoğrafçı Aleksandr Mihayloviç Mişon kendisinin çekdigi Bibiheybetde petrol fıkiyesi yangını, Elahezret Buhara emirinin yolasalma töreni, Kafkas dansı kronikal belgesel ve İlişdin isimli bedii kısa film görüntülerinin bağımsız gösterisini organize etmiştir. İsmı geçen kısa film görüntüleri 1900 yılında Paris\'te düzenlenen Dünya fuarında göstərilmiş ve sonra orda da saklanmıştır. Bunlardan ikisi - Bibiheybetde petrol fıskiyesi yangını ve Balahanı petrol fıskiyesi 2001 yılında Fransa\'nın film arşivinden Azerbaycan\'a kaytarılmışdır. Aynı kısa film görüntüleri hazırda 35 mm\'lik plyonkada ve videokasetde film Vakıfta korunarak saklanyor. Bu tarihi olgunun sonucu olarak Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev 18 Aralık 2000 tarihli kararnamesi ile 2 Ağustos günü film çalışanlarının mesleki bayramı-Azerbaycan filmi günü ilan etmiştir.

1908 yılında profesyonel kameraman Grossman Bakü petrol madenlerinin çalışanlarının hayatından bahseden kısa film görüntülerinin çekimine başlamıştır. Bu konu Fransa\'nın Pate ve Gomon filmşirketlerini de ilgisini çekmiştir ve onlar Bakü\'ye kendi operatorlarını göndermişler. Çekilen filmler şehirdeki Rekor, Mikado, Ekspres, Fransuzski filmlarında halka sunulmuştur.

1915 yılında Pirone kardeşleri Bakü\'de Filma Anonim Şirketini\'ni kurmuşlar ve 1916 yılında yazar İbrahim bey Musabeyovun aynıisimlı öyküsü temelinde Petrol ve milyonlar saltanatında, 1917 yılında ise Üzeyir Hacıbeyli\'nin aynıisimlı opereti esasında Arşın Mal Alan kısametrajlı-sinevizyon bedii filmleri çekilmiştir. Her iki filmin yönetmeni Boris Svetlov, operatörü ise Grigori Lemberg idi. Oların her ikisi Peterbursktan davet edilmişlerdir.

1918 yılının Mayıs ayında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ilan edildikten sonra yeni hükümet birçok kültürel-siyasi reformlar gerçekleştirmiştir. Dış alemle diplomatik, kültürel ve ekonomik ilişkiler dünya filminın ilk örneklerinin Bakü\'ye getirilmesine ve halkın o filmleri seyr etmesine neden olmuştur. Bunun sonucunda Bakü\'de Kinomatografi tutkunlarının sayısı artmaya başlamıştır. 1918 yılında onlar Kinomatografi ve Tiyatro görevlileri Kurulu nda birleşmişlerdir. 1919 Mayıs ayının 28\'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti\'nin yıldönümüne adanmış kronikal film çekilmiştir. Maalesef, Azerbaycan\'ın ilk ekran yatatıcılığı örneği olan bu film bizim çağımıza ulaşmamıştır.

1920 yılının Nisan ayında Azerbaycan\'ın Bolşevik ordusu tarafından işgalinden ve milli hükümetin çöküşünden sonra Temmuz ayının 4-de devrim komitesinin başkanı N. Nerimanov film kurumlarnın millileşdirilmesi hakkında dekret imzalamıştır.

Aynı yıl Bakü\'de XI Sovyet Ordusu birliklerinin paradı, Doğu halklarının kurultayı ve 26 Bakü komissarlarının defini kronikal filmleri çekilmiştir.

1923 yılında Azerbaycan\'da ilk profesyenel Filmstudiyo kurulmuştur. 1925 yılından itibaren ise esas üretim alanı olan film fabrikası hizmete sunulmuştur.

Filmstudiyo 1923-26-lı yıllarda Azerbaycan Foto-Film İdarisi (AFFİ), 1926-30\'lu yıllarda Azdövletfilm, 1930-33 yıllarında Azerfilm, 1933 yılında Azfilm, 1934 yılında Azdövletfilmine yesi, 1935-40-lı yıllarda Azerfilm, 1941-59-cu yıllarda Bakü filmstudiyosu adlanmış, 1961 yılından bugüne kadar Cafer Capbarlı adına Azerbaycan filmstudiyosu isimini taşıyor.

Abbas Mirza Şerifzadenin 1926 yılında çektiği Bismillah filmi Azerbaycan kinomatografisinin ilk bağımsız eseri, Şerifzade ise ilk milli yönetmenidir. 1925 yılında milli film kadrolarına yardım amacıyla İ.Savçenko, V. Pudovkin, A. Beknazarov, N.Şengelya gibi ünlü filmyönetmenleri Bakü\'ye davet edilmişler.

1936 yılında yönetmenler B. Pumpyanski ve V. Yeremeyevin Şöhretli Azerbaycan film toplusunda petrolçu Piri Nuriyev ve pambıkçı Kudret Semetov konuşmuşlar. Böylece ülkede ilk senkronlu filmlerin temeli koyulmuştur.

 Aynı yılda milli filmimizin ilk sesli filmi - Azerfilm le Mejrabpomfilmin ortak yapımı olan Mavi denizin kıyısında komedisi çekilmiştir. Yönetmenler Boris Barnet ve Samet Merdanov tarafından çekilen Mavi denizin kıyısında filmi 1995 yılında dünya filminin yüz illiyi dolayısıyla Kinovedçeskiye zametki dergisinin en nüfuzlu filmciler arasında geçirdiği sorguya göre dünya filminin en iyi on eseri listesine, ayrıca Fransa\'da Bernar Ayzenşitsin, Rusya\'da ise Naum Kleymanın listelerine dahil edilmiştir.

Mavi denizin kıyısında filminin ikinci yönetmeni Samet Merdanov Sovyet Genel Birlik Devlet Kinematografi Enstitüsü\'nde dahi Sergey Eyzenştaynın film labaratuarında eğitim almıştır ve Azerbaycan Film tarihinde ilk yüksek eğitimli yönetmendir. Yönetmenin ilk bağımsız bedii filmi Köylüler profesyonellik düzeyine göre milli filmimizin en iyi örneklerinden biri sayılyor.

İkinci Dünya Savaşı yıllarında bedii film üretimi zayıflasa da, Azerbaycanlı film yönetmenleri ve operatorları daima cephenin ön sıralarında olmuşlardır. Operatorlar S. Bedelov, C. Memmedov, M. Mustafayev, A. Hasanov ve diğerlerinin kaynar noktalardan çektikleri kısa belgesel film görüntüleri şimdi de ekrana çıkan kronik görüntülüerde kullanılır. Savaşın başından Sovyet ordusunun içinde İran\'a-Güney Azerbaycan\'a giren operatorlar orada nüfusun hayatını, 1942 yılı 7 Kasım da Tebriz\'de Sovyet ordusunun askeri paradını, demokratik hareket sürecini ve hareketin liderlerini görüntülemeyi almışlardır.

1945 yılında yönetmen Rıza Tahmasip Arşın Mal Alan (Ü. Hacıbeylinin aynı isimli opereti esasında) filmini çekmiştir. Arşın Mal Alan film kurulduğu günden bugüne kadar hem ülke içinde, hem de dışında en çok bakılan Azerbaycan filmidir. Bu film, Rusya filminin 100 illiyi dolayısıyla yapılan sosyolojik anketlerde ünlü film uzmanlarının oybirliği ile Sovyet ekranında uzun yıllar gösterisi yaptırılmış 100 en sevimli filmin sırasında altın listeye dahil edilmiştir.

50 yıllarında Bakü\'de Hint filmleri haftası geçirilmiştir. Seyircilerin sinemalara olan akınını gören yönetmenler kendi filmlerine Hint filminın öğelerini dahil etmeye başlamışlar. 50 yıllarda film üretiminin müzikli komediler, hind filmleri öğeleri ile zengin melodramalar - Bahtiyar (yönetmeni Letif Seferov 1955), Görüş (yönetmeni  Tevfik Tağızade 1955), O olmasın, bu olsun (1956), Tutuşan güneeş altında (yönetmeni  Latif Seferov 1957), Üvey anne (yönetmeni Hebib İsmailov 1958) - üstünlük oluşturmuştur. Bu yıllar Azerbaycan filminde gelişme tepminin zayıfladğı yıllardır.

60\'lı yılların ortaları 70\'lerin başlarında durum değişiyor. Yönetmen ve senarist Hasan Seyidbeyli Azerbaycan filmine  yeni, düşünen, çok katlı kahramanlar getirmiştir (Telefonçu kız, Sen neden susuyorsun?) vb. Aynı dönemde çekilen filmlerde - Basılmaz Tabur (yönetmeni  H. Seydidzade 1965), Ben ki güzel değildim (yönetmeni T.Tağızade 1968), Çocukluğun son gecesi (yönetmeni A.Babayev 1968), Bir güney kentinde (yönetmeni  E. Kuliyev 1969), Bizim Cebiş öğretmen (H. Seyidbeyli 1969), Şerikli ekmek (yönetmeni Ş.Mahmudbeyov 1969), Yedi oğul isterem (yönetmeni T.Tağızade 1970) - İtalyan neorealizminin etkisi duyulmaya başlıyor.

XX yüzyılın 70\'leri hem de Azerbaycan filminde ilk film operanın kurulması ile hatırlarda kalmıştır. 1970 yılında yönetmen Vladimir Gorriker C. Capbarlının aynı isimlı piyesinin motifleri ve besteci F.Emirovun aynı isimlı operasının temelinde Sevil film-operasını çekmiştir.

70\'li yılların sonu 80\'li yıllarda tüm Sovyet coğrafyasında yolsuzlukla devlet düzeyinde yapılan müadele, daha sonra yeniden, açiklik politikası filmde de kendini göstermiştir. Bu yıllarda oluşan filmlerde (Soruşturma (yönetmeni R.Ocagov 1979) Anlamak istiyorum (yönetmeni O.Mirgasımov 1980), Onun belalı aşkı (yönetmeni Z.Abbasov 1980), Göz önünde Şeytan (yönetmen O. Mirgasımov 1987)) daha çok sosyal konulara - toplumda tabakalaşma, rüşvet, memurların yolsuzluğu gibi aktuel-günsel konulara yer ayrılmıştır ..

XXI yüzyılın gelişi Azerbaycan filminde daha çok bağımsız stüdyoların sayısının göze çarpacak kadar azalması, özel maliyenin filmdən uzaklaşması ile hatırlarda kalıyor. Öyle ki 2000\'li yıllarda devlet, tedricen film için dominant mali kaynağına dönüşmüş ve üretimi kendi kontrolüne almıştır. Bu yıllar hem de ulusal filme yeni neslin gelişi ile karakterize ediliyor. Dünya filminde giden süreci yakından takip eden bu nesil, hem görsel, hem de dramaturji açıdan ülke sınırlarından öteye çıkabilecek filmler yaratmaga çalışıyorlar. Son birkaç yılda çekilen filmlerden Asif Rüstemovun Ev, Ali İsa Capbarovun Düğüm kısa metrajlı, Elçin Musaoğlunun 40. kapı, Şamil Necefzadenin Kale, Cengiz Resulzade\'nin Kuklalar uzun metrajlı bedii filmleri uluslararası Rotterdam, Montreal, Tebriz film festivallerınde yayımlanmış ve başarı kazanmıştır.