Yurt dışında diaspora örgütleri

17 Nisan 2004’de Almanya’nın başkenti Berlin’de “Avrupa Azerbaycanlıları Kongresi”nin (AAK) kurulması çeşitli ülkelerde yaşayan Azerilerin örgütlenmesi yönünde önemli bir olay oldu. Dünyanın 28 ülkesinde 50’den fazla diaspora teşkilatı - Rusya, Ukrayna, Belarus, Moldova, İsveç, İsviçre, Norveç, Danimarka, Fransa, Hollanda, Avusturya, Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Belçika, Finlandiya ve Almanya’daki Azerbaycan toplulukları AAK’ın kolektif üyeleridir. Bölgede Azerilerin ulusal, kültürel özelliklerini korumak, sosyal ve siyasi haklarını sağlamak kongrenin temel görevlerindendir. AAK’ın faaliyet alanlarından biri de Azerbaycan, Kafkasya ve Hazar bölgeleri ile ilgili araştırma çalışmalarını desteklemek, fonlar, araştırma enstitüleri, kütüphaneler ve arşivler oluşturmaktır. Örgüt Avrupa’da, BDT’de ve diğer bölgelerde faaliyet gösteren diaspora kuruluşları ile işbirliği yapıyor.

Azerbaycan diasporasının en geniş temsil edildiği Avrupa ülkelerinden birisi Almanya’dır. 1988 yılından itibaren bu ülkede aralıklarla onlarla teşkilat faaliyette bulunmuştur, pek çoğu bugün de çalışmasını sürdürmektedir. “Azerbaycan Almanya Cemiyeti” 1988 yılında Berlin’de kurulmuştur. Berlin’de “Azerbaycan - Alman Akademisi” (1986), “Azerbaycan Kültür Ocağı” ve onun bünyesinde “Savalan” dergisi, “Ocak” Cemiyeti (1988), “Odlar Yurdu” Kültür ve Eğitim Cemiyeti, Bonn’da “Azerbaycan Kültür Ocağı”, Düsseldorf’da “Alman Azerbaycan Cemiyeti” (1991), Frankfurt’ta “Azerbaycan Kültürel İlişkiler Cemiyeti”, Köln’de “Azerbaycan Kültür Cemiyeti” (1990), Nürnberg’de “Azerbaycan Kültür Derneği” (1990), Limburg’da “Azerbaycan Evi” (1997 ) vs. diaspora teşkilatları Azerbaycan Cumhuriyeti ile Almanya arasında sosyal kültürel ve ekonomik ilişkilerin gelişmesinde önemli katkıda bulunmuşlardır. 1996 yılında Almanya’daki Azerbaycan cemiyetleri bir teşkilatta, “Almanya Azerbaycan Cemiyetleri Federasyonu”nda (AACF) birleşmişlerdir. Federasyon’un amacı diaspora teşkilatları arasında ilişkileri daha da güçlendirmektir. 21-22 Ağustos 1999’da AACF’nin Bonn’da 1. kurultayı yapılmıştır. 2004 yılının Ekim ayında Berlin’de “Nizami Gencevi adına Kültür Enstitüsü” faaliyete başlamıştır. Aynı zamanda, Alman ve Azerbaycan dili kursları açılmış, bilgisayar ve müzik dersleri eğitilmeye başlanmıştır. 

Büyük Britanya’da Azerilerin ilk temsilcileri XX. yüzyılın ortalarından yerleşmeye başlamışlardır. Günümüzde Londra’da çok sayıda Azeri yaşıyor ve güçlü diaspora örgütleri vardır. Azerbaycan İngiltere Cemiyeti, Avrupa Azerbaycan Cemiyeti ve Azerbaycan Gençler Kulübü’nün ileri gelenler Azerbaycan gerçeğinin dünyaya duyurulması, Azerilerin örgütlenmesi, Karabağ sorununun çözümü yönünde atılan adımların geniş yaylması yönünde çalışmalar yapımaktalar. Londra’da Azerbaycanlı çocukların kendi dilini unutmaması için Azerbaycan okulları açılmıştır. Ayrıca, Avrupa Azerbaycan Cemiyeti’nin desteği ile İngilizce “Visions of Azerbaijan” dergisi yayınlanmaktadır. Organizasyon sürekli Karabağ, Hocalı Soykırımı ile ilgili törenler yapmakta, sorunların Avrupalılara ulaştırılmasına önem vermektedir.

 

Fransa’da Azerbaycan mühaciretinin ilk temsilcileri (Alimerdan bey Topçubaşov, Ceyhun Bey Hacıbeyli vb. olmuşlardır) XX. yüzyılın ilk çeyreğinde faaliyete başlasa da, organize diaspora teşkilatlarının oluşumu son 15-20 seneye aittir. Fransa’da birkaç ulusal kültür merkezi, aynı zamanda, “Azerbaycan Evi” Birliği faaliyette bulunmaktadır 2003 yılının Kasım ayında Azerbaycanlı öğrenciler ve gençler tarafından “Azerbaycan Fransa Gençlik Birliği” (AFGA) kurulmuştur. Birliğin amacı ülkede çalışmakta olan Azerbaycanlı öğrenci örgütlerinin faaliyetini koordine etmektir. 2004 yılından itibaren biliğin “Köprü - Le Pont” dergisi yayınlanmaktadır.

İsveç’te yaklaşık 20 bin Azeri yaşamaktadır. Onların büyük çoğunluğu 1980-85 yıllarında İran İslam Cumhuriyeti’nden göç etmiş olan Azerilerdir. 2001 yılında “Azerbaycan - İsveç Komitesi” oluşturulmuştur. Komitenin faaliyetinde bir takım etkin İsveç vatandaşı da yer almıştır. Ülkede Güney Azerbaycan’dan göç etmiş olan Azeriler 2000 yılının Haziran ayında “Azerbaycan - İsveç Federasyonu” oluşturmuşlar. Federasyon Azerbaycan’la ilgili 14 topluluğu, aynı zamanda, “Erk”, “Yıldız”, “Tribun”, “Savalan” vs. birleştirmiştir. 

Avusturya’da 2002 yılının Ekim ayında “Azerbaycan Akademik Derneği” kurulmuştur. Dernek Azerbaycan Cumhuriyeti’nin devlet kuruluşları, sosyal kurumları ile yoğun işbirliği içindedir. 

Niderland Krallığı’nda faaliyette bulunan “Azerbaycan Niderland Cemiyeti” 2003 senesinin Ağustos ayında kurulmuştur. Örgütün 2004 yılından itibaren “Benilüks” gazetesi yayınlanıyor. Niderland Krallığı’nın Den-Haag kentinde 1993 yılından itibaren “Azerbaycan Türk Kültür Derneği” faaliyette bulunmaktadır. Örgüt Azerbaycan Cumhuriyeti’nin ülke kamuoyuna tanıtılması yönünde bir takım somut çalışmalar yapmıştır. 

Azerbaycan mühaciretinin en geniş temsil edildiği ülkelerden birisi ABD’dir. Burada yaşayan Azerilerin sayısı hakkında net bir bilgi olmasa da, çeşitli kaynaklarda onların sayısı 400 binden 1 milyona kadar gösterilir. ABD’nin Los Angeles kentinde 1997’de kurulmuş olan “Dünya Azerbaycanlıları Kongresi” (DAK) sadece Amerika’da değil, dünyanın çeşitli ülkelerindeki Azerbaycan topluluklarının faaliyetini koordine etmeye çalışmaktadır. 1970’de ABD’de kurulan “Amerika Türk Birlikleri Kurulu”nun (ATBK) Amerika ve Kanada’da 57 şubesi çalışmaktadır. ATBK tarafından süreli yayınlar, aynı zamanda, “The Turkish World” dergisi (1989) yayınlamaktadır. ATBK Türkiye ve Türk - Amerikan topluluklarının yaptığı forumlara aktif olarak katılıyor ve diğer topluluklarla yoğun ilişkiler içinde bulunuyor.

 

16 Nisan 2005’te Kanada’nın Toronto kentinde Kanada - Azerbaycan İşbirliği Derneği, Azerbaycan Eğitim ve Kültür Merkezi, Kanada - Azerbaycan Kadınlar Birliği, Azerbaycan - Kanada Dostluk Cemiyeti, Kvebek Azerbaycanlıları Birliği, Ontario Azerbaycanlıları Cemiyeti, Kanada Azerbaycan Alyansı’nın katılımıyla Azerbaycan Teşkilatları Federasyonu kuruluş toplantısı yapılmıştır.

Bu ülkelerde yaklaşık 10 bin Azeri yaşamaktadır. Avustralya’da “Azerbaycanlılar Cemiyeti” (1996, Sidney) ve “Avustralya - Azerbaycan Cemiyeti (2003, Sidney), Yeni Zelanda’da ise “Azerbaycan - Yeni Zelanda Dostluk Cemiyeti” (2004, Oklend) faaliyette bulunmaktadır. Azerbaycanlıların çoğunluğu İran ve Türkiye’den göç etmiş mültecilerdir.

 

Resmi bilgilere göre, Kazakistan’da yaklaşık 106 bin Azeri yaşıyor. Onlar, genellikle, Cambul, Çimkend, Almatı, Taldı-Kurkan vilayetlerinde yerleşmişlerdir. “Turan” Azerbaycan Kültür Cemiyeti’nin (1993) girişimi ile Almatı’da “Ozan” Kültür Cemiyeti, diğer vilayetlerde (Kustanay, Cambul, Taldı-Kurkan, Petropavlovsk) diaspora teşkilatları oluşturulmuştur. 1992 yılından itibaren Kazakistan devlet radyosunda Azerbaycan dilinde “Dostluk” programı, 2002 yılından itibaren Azerilerin Pazar okulu çalışmaktadır. “Turan” faaliyetini Kazakistan topraklarında sürdüren 17 Azerbaycan teşkilatı ile (“Kobustan” - Almatı, “Dostluk” - Aktyubinsk vilayeti, “Nevruz” - Atırausk vilayeti, “Azeri” - Cambul vilayeti, “Vatan” ve “Azerbaycan” - Pavlodar vilayeti vs.) ile birlikte yapmaktadır.

Özbekistan Cumhuriyeti’nde faaliyette bulunan “Azerbaycan Kültür Merkezleri Birliği” 2003 yılının Ocak ayında kurulmuştur. Birliğe bağlı olarak “Azeri” kızlar dans grubu faaliyette bulunmaktadır. Kolektif 2003 yılında Özbekistan’da düzenlenen dostluk ve kültür festivalinin ödülünü almıştır. Taşkent’te “Kardeşlik” Azerbaycan Kültür Merkezi, “Azerbaycan Evi” de bulunmaktadır. “Azerbaycan Evi”nde ana dili ve bilgisayar üzere sınıflar, güreş salonu, kütüphane, Haydar Aliyev adına müze, “Azerbaycan halkına karşı soykırım” tanıtımı bulunmaktadır.

 

Kırgızistan Cumhuriyeti’nde yaşayan Azerilerin “Azeri” sosyal kurumu 1992 yılında kurulmuştur. Ülkede yaklaşık 20 bin Azeri yaşamaktadır. Onların büyük çoğunluğu XX. yüzyılın 30’lu yıllarında repressiyalar (Stalin dönemi takipler ve katller) sırasında sürgün edilmiş Azerbaycan vatandaşlarıdır. “Azeri” topluluğu kurulduğu günden itibaren karşısına soydaşlarının hukuklarını koruma, Kırgızistan’ın sosyal hayatında aktif yer alma, tarihi Vatanla düzenli ilişkiler kurma gibi amaçlar koymuştur. Kırgızistan Milli Teleradio Şirketi bünyesinde “Azeri” şubesi çalışmaktadır. Bişkek’te Azerbaycanlı çocuklar için Pazar günü okulu açılmış, “Yıldızlar” folklor grubu oluşturulmuştur. 

Rusya topraklarında yaşayan Azerilerin sayısı 3 milyona yakındır. Ülkede faaliyette bulunan en güçlü Azerbaycan diaspora örgütü “Umumrusya Azerbaycanlıları Kongresi”dir. 5 Mart 2001 tarihli parti kongresinde Rusya ve Azerbaycan’ın yüksek devlet yöneticileri, kamuoyu temsilcilerinin katılımı ile oluşturulan kongre Rusya Federasyonu topraklarında uluslararası barışın ve sivil barışın güçlendirilmesi, Rusya devleti ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasında sosyal ekonomik ve kültürel işbirliğinin gelişmesi ve derinleşmesi sürecine yardım etmeyi hedeflemektedir. Azerbaycanlıların milli özelliğini, örf ve adetlerine, dilini, dinini, kültürünü korumak, hak ve özgürlüklerinin, sosyal güvencesinin sağlanması, Rusya topraklarında yaşayan diğer halkların milli, manevi değerlerine, gelenek ve göreneklerine saygı UAK’nın esas görevlerindendir. Aynı zamanda, kongre Rusya ile Azerbaycan arasında ikili dostluk ilişkilerinin, siyasi ilişkilerin geliştirilmesi yönünde gerçek adımlar atmıştır. Rusya topraklarında yaşayan çok sayıda ünlü Azerilerin temsilcilerinin kongrenin faaliyetine  katılmasına çalışılmıştır. Rusya Federasyonun 73 bölgesinde örgütün şubeleri faaliyetini devam ettirmektedir. Ayrıca, diğer ulusal teşkilat ve toluluklar UAK’ın kolektif üyeleridir: “Ocak” Kültür Merkezi (Moskova), “Azerbaycan” Cemiyeti (Moskova), “Azerbaycan - Türk halkları” (Kirov vilayeti), “Nizami” Cemiyeti (Ulyanovsk), “Azeri - Derbent” (Dağıstan), “Odlar Yurdu” (Stavropol), “Bakı” (Kalininkrad), “Dostluk Drujba” (Tula), “Dalga” (Perm), “Hezri” (Novosibirsk), “Azerbaycan Kültür Merkezi” (Buryatiya), “Ozan” (Çelyabinsk), “Ehl-i Beyt” (Moskova), Tver, Kostroma, Tümen vilayetlerinde faaliyette bulunan ulusal, kültürel birlikler vs. Aynı zamanda, RF’nın Kuzey Batı, Volgaboyu, Ural, Sibirya ve Uzak Doğu federal dairelerinde yerel şöbelerin faaliyetlerini koordine amacıyla UAK’nın daire konseyleri oluşturulmuştur. Kongre merkezi yapısına “Ekonomik Kalkınma Fonu”, “Hukuki Savunma Merkezi”, “Azerbaydjanskiy Kongres” gazetesi de dahildir. Rusya topraklarında Azerilerin ilk teleradio şirketi, RF’de yayınlarını ulusal dilde yayımlayan “İnter – Azerbaycan” şirketi, “Milletin Sesi”, “Asude Vaht” gazeteleri, “İrs” akademik populer dergisi, “Azerbaycan” ticari sergi merkezi de UAK’nın yardımı ile çalışmaktadır. Azerbaycan diasporasının Rusya topraklarındaki kuruluşlarından biri de 1 Ekim 1999 senesinde kayda alınmış olan eski “Azerros” Federal Ulusal Kültürel Muhtariyeti’dir (FUKM). Moskova, Tver, Yaroslavl şehirlerinde faaliyette bulunan bölgesel ulusal kültürel muhtariyetlerin esasında oluşturulan örgütün amaç ve görevleri Rusya’da sürekli ve geçici yaşayan Azerileri organize halde bir araya getirmek, tarihi vatandan uzakta milli kültürün, gelenek ve göreneklerin korunmasına yardımcı olmak, Rusya’nın çeşitli yerlerinde yaşayan Azerilerin bölgenin koşullarına uyumunu, yasal savunmasını sağlamaktır. 2001 yılından itibaren örgütün “Azerbaydjantsı Rossii” gazetesi yayınlanıyor. Örgütün etkin desteği ile “Azermediya” yayın evi, “Şehriyar” edebi toplumsal meclisi faaliyette bulunmaktadır. FUKM’a bölgesel topluluklarla (Moskova, Tver, Yaroslavl, Komi, St. Petersburg, Kostroma şubeleri) birlikte “Bakinets” toplumu ve son zamanlarda Volkokrad’da, Saratov, Astrahan, Voronej, Arkhangelsk ve Novosibirsk kentlerinde yaratılmış milli kültür ocakları da dahildir. Örgüt Ukrayna, Moldova, Belarus, Estonya, Kazakistan, Kanada ve ABD’de faaliyette bulunan Azerbaycan toplumları ile de ilişkiler içindedir. 

Rusya’da bölgesel ulusal diaspora teşkilatları arasında faaliyeti ile seçilen toplumlardan biri St. Petersburg’da 1999 senesinde kurulmuş olan “Azerbaycanlıların Milli Kültürel Muhtariyeti” dir. Rusya Federasyonu’nun bu ikinci büyük kentinde Azerilerin sayısı 1988-93 senelerinde özellikle artmıştır. AMKM’ın aktif desteği ile artık birkaç senedir, burada Azerilerin Pazar okulu, “Çınar” çocuk dans grubu çalışmaktadır. Ayrıca, “Azeri” gazetesi ve “Diyalog tsivilizatsiy” dergisi yayınlanıyor. 

Avrupa’da en etkin diaspora örgütlerinden biri de 1999 yılının Mart ayında kurulan “Ukrayna Azerbaycanlıları Kongresi”dir (UAK). Örgüt Ukrayna topraklarında yaşayan Azerilerin ulusal, kültürel geleneklerinin korunmasında, sosyo ekonomik ve sosyo politik sorunlarının çözümünde önemli rol üstlenmektedir. Ukrayna’nın 27 idari merkezinde (Vinnitsa, Dnepropetrovsk, Donetsk, Jitomir, Lvov, Odessa, Poltava, Sevastopol, Ternopol, Kharkov, Kherson, Çerkassk, Çernikov ve diğerleri) UAK’ın bölgesel şubeleri vardır. Kongre faaliyette bulunduğu ülkenin sosyo kültürel hayatında aktif yer alıyor, çeşitli sosyal kültürel ve hayır faaliyetlerinde bulunuyor, Ukrayna’daki diğer diaspora merkezleri, sosyal ve devlet kurumları, hayır kurumları ile işbirliği içindedir. Örgütün aracılığıyla Çernobıl faciasından, Zakarpatye’de doğal afetlerden, Donbass madenlerinde yaşanan kazalardan zarar görenlere, ayrıca çocuk evlerine, yatılı okullara, savaş gazilerine maddi destekte bulunulmaktadır. Kongrenin bünyesinde “Azerbaycan” grubu çalışmaktadır. Ayrıca, örgütün bölgesel şubelerinin bünyesinde Pazar okulları çalışmaktadır. Kiev’de kongrenin “Golos Azerbaydjana” gazetesi yayınlanıyor. Kongrenin girişimi ile Azerbaycan ve Ukrayna arasında öğrenci değişimleri, akademik kurumların işbirliği hakkında sözleşmeler imzalanmıştır. Kongre Azerbaycan ve Ukrayna’nın devlet ve milli bayramlarının, tarihi günlerinin kutlanmasında, Ukrayna’nın sosyo politik, ekonomik, kültürel etkinliklerinde aktif rol oynaktadır.

Türkiye’de 1991-2002 yıllarında “İzmir Azerbaycan Kültür Evi ve Dayanışma Derneği”, “Manisa Azerbaycan Kültür ve Dayanışma Derneği”, “Bursa Azerbaycan Evi Derneği”, “Kocaeli Azerbaycan Evi Derneği”, “Çanakkale Azerbaycan Evi Derneği”, “Balıkesir Azerbaycan Evi Derneği”, “Aydın Azerbaycan Evi Derneği”, “Muğla Azerbaycan Evi Derneği”, “Adana Azerbaycan Kültür ve Dayanışma Derneği”, “Antalya Azerbaycan Evi Derneği”, “Ankara Azerbaycan Kültür ve Dayanışma Derneği”, “İğdır Azerbaycan Kültür ve Dayanışma Derneği”, “Hatay Azerbaycan Türk Kültür Merkezi”, “İstanbul Azerbaycan Kültür ve Dayanışma Derneği”, “Edirne Azerbaycan Evi Derneği” vs. birlikler oluşturulmuştur. 2004 yılının Mayıs ayında İskenderun şehrinde Türkiye’deki Azerbaycan teşkilatlarını birleştiren “Türkiye Azerbaycan Dernekleri Federasyonu” (TADF) tahsis edilmiştir. Federasyon ülkenin 20’ye yakın şehrinde (Ankara, İstanbul, İzmir, Balıkesir, Tire, Dörtyol, Çanakkale, Iğdır vs.) faaliyette bulunan “Azerbaycan Evi” birliklerini kapsamaktadır. Kurum Türkiye’de Azerbaycan düşüncesini, çıkarlarınıı anlatmakta, Azerbaycan örgütlerinin faaliyetini organize etmektedir. Türkiye’deki Azerbaycan dernekleri faaliyet gösterdikleri bölgenin sosyo politik, ekonomik, sosyal ve kültürel hayatında aktif rol oynuyorlar. “İstanbul Azerbaycan Kültür ve Dayanışma Derneği” 2004 yılının Ocak ayından itibaren “Azerbaycan Dünyası” adlı dergi yayınlamaktadır.