Basın tarihi

Uzun müddet Güney Kafkasya’nın idari ve kültürel  merkezi olmuş Tiflis basın ve edebiyat alanında da etkisini göstermiştir. Bakü’de ilk Rusça gazetenin yayınına dek Azerbaycan halkının iktisadi ve kültürel yaşamına ait haberler Tiflis’te çıkan Rus gazetelerinde yer alıyordu. 20. yüzyılın  20’li yıllarından itibaren Tiflisskiye Vedomosti, Zakavkazski Vestnik, Kavkaz, Novoye Obozreniye ve diğer gazeteler Azerbaycan halkının edebi yaşamında önemli yere sahip idi. 

Tiflisskiye vedomosti gazetesi Kafkas’ta Rusça çıkan ilk gazete idi. Bu gazetede “Dekabristler”in yazması, gazetenin editör yardımcısı V.D.Suhorukov’un 14 Aralık olaylarıyla ile ilişkili olduğu bilinmekteydi. Rus-Azerbaycan edebi ilişkilerine dair önemli araştırmalar yapan bilim adamları Tiflisskiye vedomosti gazetesinden de bahsetmişlerdir. Tiflisskiye vedomosti gazetesinin bazı makaleleri merkezi gazetelerde yeniden yayınlanmıştır. Bu gazete 1829 yılında Gürcüce, 1830 yılında Farsça, 1832 yılında Azerbaycan dilinde de çıkarılmıştır. Gazetenin adı Tiflis Haberleri idi. 

20. yüzyılın 2. yarısında Azerbaycan’ın ekonomik ve sosyal gelişimi milli bir matbu organının da çıkarılması zaruretini doğurmuştur.  Bu ihtiyacı hisseden aydınlardan Hasan Bey Zerdabi hükümete başvururda bulunarak çok zorlukla da olsa böyle bir gazetenin yayını için izin alabilmiştir. Gazetenin yayınlanması için İstanbul’dan özel Arapça matbaa harfleri getirilmiş, uzun çabalardan sonra 22 Temmuz 1875 yılında Bakü’de valilik matbaasında gazetenin ilk sayısı çıkmıştır. Ekincinin yayına başlamasıyla milli basının temeli de atılmış oldu.  22 Temmuz 1875 yılından 29 Eylül 1877 yılına dek yayınlanmış “Ekinci” gazetesinin toplam 56 sayısı çıkmıştır. Gazete ayda iki kez ve 300-400 tirajla çıkmıştır.

İlk milli gazete olan Ekinci gazetesinin ışık yüzü gördüğü gün – 22 Temmuz “Basın Günü” olarak kutlanmaktadır. Ekinci gazetesinde Moskova’dan Necef Bey Vezirov ve Asger Ağa Gorani, Şamahı’dan Seyid Azim Şirvani ve Mehemmedtağı Alizade Şirvani, Derbend’den Heyderi ve Tiflis’ten Mirze Feteli Ahundov’un makale ve diğer yazıları yayınlanmıştır.

1877-1878’li yılarda Rus-Türk Savaşı başladığı sırada cephe gerisinde “Türk-Tatar” dilinde bir gazetenin çıkmasından endişe eden Rus hükümeti 29 Eylül 1877’de “Ekinci”nin yayınını durdurmuştur. Bundan sonra “Ziya” ve “Keşkül” gazeteleri çıkmaya başladı. 

Keşkül, Ekinci ile Ziya arasında orta bir tutum sergilemiştir. Fakat Ekinciye daha fazla eğilimliydi. Aydınların şuurunda Azerbaycan milleti kavramının oluşmasında “Keşkül” gazetesinin önemi büyük idi. Onlar din ve millet kavramının birbirinden farkını anlamışlardır. Keşkül gazetesi sayfalarında bu konuları açığa kavuşturmaya çalışmış ve toplumsal ve siyasi şuurun gelişmesine yardım etmiştir. Keşkül gazetesinde Azerbaycan milletinin kalkınması ve diğer milletlerle dostluk ilişkilerinin iyileştirilmesine dair olumlu  yazılar yer almıştır. Bu makalelerin birçoğu konusu  düşünce yönü, dili ve üslubuyla birbirinden farklı nitelikte idi.

1870-1889 yıllarında Kafkasya’da 56 yayın organı faaliyet göstermiştir. Bunun 20’si Rusça, 15’i Gürcüce, 15’i Ermenice, 3’ü Azerbaycan dilinde idi. Bilim cemiyetleri, kurum ve kuruluşların yayınlarını da dikkate alırsak bu rakam 69’a ulaşır. Bu yayın organlarının  bazılarının ömrü çok kısa olmuştur. Beş yıldan fazla yayınlanabilmiş basın organlarının sayısı yirmi üç olmuştur. O dönemde  Rusça çıkan gazeteler aşağıdakilerdir: Gafgaz, Tiflisski vestnik, Tiflisskiye obyavleniya, (Tiflisski listok), Kaspi, Yuridiçeskoe obozrenie, Bakinskiye izvestiya, (Bakinski torgovo-promışlennı listok) ve Severnı Kavkaz.

Bakü’de Rusça çıkan gazeteler ideolojik ve siyasi bakış açısı itibariyle Kafkasya’da çıkan gazetelerle aynı safta yer almıştır.  Azerbaycan’da çıkan ilk Rusça gazete Bakinski listok idi. Gazetenin genel yayın editörü Bakü reel gimnazyumunun öğretmeni Hıristian Sink idi. Gazetenin ilk satısı 19 (6) Mart 1871’de çıkmıştır.  1872 yılı ocak ayından itibaren gazete yeniden çıkmaya başlamış ve aynı yılın haziran ayının 3’üne de devam etmiştir.

1876 yılında Bakü’de ikinci bir Rusça gazete - Bakinskiye izvestiya gazetesi çıkmaya başlamıştır. Bu gazete valilik yönetiminin resmi organı idi ve General D.S. Staroselski’nin inisiyatifiyle çıkmaya başlamıştır. Staroselski 1875 yılında Ekinci gazetesinin yayınına da yardım etmiştir.  Onun Bakinskiye izvestiya gazetesini çıkarmakta amacı Bakı iline ilişkin okuyucuları bilgilendirmek idi. O gazete çıkmadan  önce valiliğe bağlı matbaa açmıştır.  1888’den itibaren gazete Bakinski torgovo - promışlennı listok adıyla çıkmıştır.

1894 yılı ocak ayından Bakinskiye gubernskiye vedomosti (Bakü İlinin Haberleri) adlı resmi devlet gazete çıkarılmıştır. Gazetede telgraf ve ilan eki de vardır. Telgraf ve ilanların bir Azerbaycan dilindeydi. Gazete 1916 yılına dek çıkmıştır.

Adları geçen bu gazetelerin tümünde resmi haberler, kararlar, ilanlar ve telgraflara geniş yer  verilmiştir. Bakü’de Rusça çıkan burjuva gazeteleri içinde “Kaspi” gazetenin ömrü daha uzun olmuş,  değişik dönemde  toplum yaşamını kendi bakış açısı altında yansıtmıştır. 1881-91 yılları arasında gazetenin 10 bin 65 sayısı yayınlanmıştır.

Keşkül gazetesi kapatıldıktan sonra Tiflis’te Azerbaycan dilinde gazete çıkarmak için birkaç defa çaba gösterilmiştir.  Mesela Memmedağa Şahtahtinski 1896 yılında Azerbaycan dilinde Tiflis adlı, Kamal Ünsizade ise 1900 yılında Daniş adlı gazete çıkarmak istemiştir. Fakat bu çaba her hangi bir sonuç vermemiştir.

M.Şahtahtinski’nin Şarki-Rus adlandırdığı gazetenin ilk sayısı 30 Mart 1903 yılında çıkmıştır. Önceler gazete hafta 3 defa çıkmaktaydı. 8 Haziran 1904 yılından itibaren günlük gazete olarak çıkmaya başlamıştır.Şarki - Rus gazetesi 20. yüzyılda  ilk Azerbaycan gazetesiydi. Bu gazete aynı zamanda ilk günlük Azerbaycan gazetesiydi. 

Azerbaycan basın tarihinin onur verici yayınlarından biri, düşünce ve idealleri hiçbir zaman eskimeyen “Molla Nesreddin” dergisidir. Derginin genel yayın  editörü Mirze Celil’in çabalarıyla bu dergi muasır dünya dergileri seviyesinde çıkıyordu. “Derginin ilk sayısı 7 Nisan 1906 yılında çıkmıştır. Dergi yazıları bir milletin üzerinde oynana oyunları, eziyetleri ve haksızlıkları yansıtıyordu. Derginin birinci sayısı 1.000 adet basılmıştır. Kısa süre sonra Molla Nesreddin ismi dillerde dolaşmaya başlamıştır.  Derginin 2. sayısı ise 2.000 tirajla çıkmıştır. C.Memmedguluzade sansürün izin vermediği resim ve yazıların yerini, boş bırakarak “Bizden kaynaklanmayan nedenlerle bu yer boş kaldı” yazıyordu.

Molla Nesreddinin eleştirilerinden rahatsız olan Rus yönetimi 8 Haziran 1907’de derginin kapatılmasına karar vermiştir. Bu olay halkın itirazına neden olmuştur.  Bakü, Şeki ve Güney Kafkasya’nın birçok bölgelerinden derginin yeniden yayınlanmasını talep eden mektuplar  gelmeye başlamıştır.

Kısa bir aradan sonra derginin 23. Sayısı 25 Temmuzda yeniden ışık yüzü görmüştür. 1908-1909’lu yıllarda dergi birkaç defa kapatılmak istenmiştir.

1920 yılında C.Memmedguluzade ailesiyle birlikte Cenubi Azerbaycan’a göçmüştür. 1921 yılında dergi Tebriz’de yeniden yayınlanmaya başlamıştır. Tebriz’de Molla Nesreddin dergisinin 8 sayısı ışık yüzü görmüştür. Sovyet hükümetinin inisiyatifiyle Molla Nesreddin kasım 1922’den itibaren Bakü’de yayınlanmaya başlamış ve 1931 yılına çıkmıştır. Derginin son sayısı 7 Ocak 1931’de çıkmıştır.

Molla Nesreddinin Tiflis’te 370 sayısı, Tebriz’de 8 sayısı ve Sovyet döneminde ise Bakü’de 398 sayısı çıkmıştır.Mola Nesreddin yayıldıktan sonra onun etkisiyle Kafkas’ta, Orta Asya’da, Volga boyunda, İran’da ve İran Azerbaycanı’nda, Dağıstan’da ve diğer bölgelerde bir sıra  bir sıra satirik ve mizah dergileri yayınlanmaya başlamıştır. Bu dergilerin birçoğu Molla Nesreddin yolunun devamcısı olmuş, devrimsel ve demokratik düşüncenin yayılmasında faal rol oynamıştır. Bazı dergiler ise liberal görüşlerin ötesine geçememiş ve aşağı seviyede çıkmıştır.

29 Kasım 1911’den başlayarak Bakü’de Mektep adlı yeni bir çocuk dergisi yayınlanmaya başlamıştır.  (Bununla ilgili bkz: Çocuk Matbuatı) 1920 yılında Azerbaycan’da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra, 1921’de yayınlanmaya başlayan Maarif (sadece 2 sayısı çıkmıştır) ve Kırmızı Güneş (daha sonra Kızıl Gençlik), 1923’de Genç Pioner, 1927’de Pioner dergileri, Azerbaycan Pioneri gazete vs. yayın organları yeni neslin eğitiminde önemli rol oynamışlardır.

1919’da 20’den fazla Bolşevik gazetesi yayınlanmıştır. Azerbaycan dilinde Bakı İşçi Konferansı Haberleri , “Azerbaycan Gençleri”, Hürriyet,Hak, Fukara Sedası , Zahmet Sedası, Ekim Devrimi, Genç İşçi, Azerbaycan Fukarası, Rusça Nabat, Molot, Proletari, Raboçi Put, Golos Truda, Bednota, Molodoy Raboçi, Novı Mir, ve başkaları da Azerbaycan Bolşevikleri tarafından yayınlanmıştır. Bu gazetelerin ömrü çok kısa olmuş, bazılarının sadece birkaç sayısı çıkmışsa da Komünist gazetesi Hümmet’’, Goç-Devet, Tekamül, Yoldaş, Hümmet (1917-1918), Bakü Şurasının Haberleri gibi Bolşevik gazetelerinin devamcısı kimi yayınlanmıştır. 

Komünist gazetesi 29 Ağustos 1919 yılından itibaren çıkmaya başladı. - Azerbaycan Bolşevikleri Komünist gazetesinin hükümet organlarından habersiz çıkarmışlardır. 1919’da çıkmış gazetenin editörlüğü Ruhulla Ahundov tarafından yapılmıştır. Azerbaycan’da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra 30 Nisan 1920’de Alihaydar Garayev’in editörlüğünde Komünist gazetesi yasal olarak yayına çıkmaya başlamıştır.

Azerbaycan’da Sovyet hakimiyetinin ilk yıllarında “Komünist” ve “Bakinski raboçi” gazeteleri sayfalarında bölgelerden haberler sıkça yayınlanıyordur.  16 Haziran 1923’de Bakü’de Köylü Gazetesinin birinci sayısı ışık yüzü görmüştür.  Azerbaycan Komünist (Bolşevikler) Partisi Merkezi Komitesi 2 Temmuz 1923’de Bakü’de Şark kadınlarının, özellikle, Azerbaycan kadınlarını toplumsal yaşama alışmaları için aylık edebi, toplumsal ve siyasi dergi olan Şark Kadını dergisini yayınlamayı karara aldı. Şark Kadını dergisinin ilk sayısı 1923 yılı kasım ayından 40 sayfa ve bin nüsha olarak çıkmıştır. Derginin ilk editörü Ayna Sultanova idi. 1938 yılından itibaren Şark Kadını dergisi Azerbaycan Kadını adıyla çıkmaya başlamıştır. 

1926’da Bakü şehir komünist gençler teşkilatı konferansı yapıldı.  Konferansın yapıldığı sırada bir grup aktif öğrenci üzerinde  Pioner yazılmış 28 sayfalık dergi hazırlamıştır. Çocuklar tarafından yazılmış ve toplam 50 sayfadan ibaret bu dergi konferans tarafından çok beğenildi. Bu nüshalar Pioner dergisinin ilk habercisi idi. Aradan birkaç ay geçmeden, yani 1927 yılı  şubat ayından Pioner dergisi geniş tirajla çıkmaya başladı.

2 Eylül 1934 yılında Komünist Maarifi gazetesi yayına başlamıştır. 1938 yılında adı değiştirilerek Muallim Gazetesi adlandırılmıştır. Gazete 1941 yılı haziran ayına dek bu ad altında yayınlanmıştır. 1946 yılı nisan ayından itibaren Azerbaycan Muallimi adıyla yeniden çıkmaya başlayan gazete sonraki dönemde de bu ad altında yayına devam etmiştir.

Spor tarihimizde en uzun yayın hayatını yaşayan İdman gazetesi aynı zamanda Azerbaycan basınının emektarlarından sayılır. 1932 yılında ilk kez Azerbaycan Fizik Eğitimcisi (Fizkulturnik Azerbaydjana) adı altında ışık yüzü görmüş İdman gazetesinin yaşı 70 yıldan fazladır.

Sonraki yıllarda “Edebiyat” (1933), Azerbaycan Pioneri (1938), “Kirpi dergisi (1952), Bakı (1958) vs. gazeteleri çıkmaya başlamıştır. 

Sovyet döneminde şehir ve ilçelerde yayınlanan gazeteler bunlardır: 

Bakü - Bakı, Baku; Gence - Kirovabad Komünisti; Nahçıvan - Sovyet Nahçıvanı; Hankendi - Sovetskiy Karabah; Mingeçevir - Mingeçevir Işıkları, Ogni Mingeçevira; Sumgayıt - Sosyalist Sumgayıtı, Komünist Sumgaita; Ağcabedi - Surat; Ağdam - Lenin Yolu, “Ağdam”; Astara - Sovyet Astarası; Abşeron - Abşeron; Ağdaş - Emek; Ağsu - Birlik

Ali Bayramlı - Işık, Mayak; Berde - Kommunizm Yolu; Balaken - Şen Hayat; Oğuz - Lenin Bayrağı; Göyçay - Yeni Hayat; Daşkesen - Daşkesen; Celilabad - Yeni Gün; Cebrayıl - Kolhozçu; Deveçi - Kurucu; Culfa - Zafer; Yevlah - Teşebbüs; Beylegan - Yükseliş

Zagatala - Kırmızı Bayrak; Zengilan - Köy Hayatı; Zerdab - Pamukçu; Şerur - Işıklı Yol; İsmayıllı -Zahmetkeş; İmişli - Kızıl Yıldız; Gazah - Galibiyet Bayrağı; Gedebey - Terakki; Goranboy - Mübariz; Gah - Şelale; Kelbecer - Yenilik; Guba - Şafak; Gubadlı - Avangard; Gusar - Kızıl Gusar; Gebele - Galibiyet; Kürdemir - İreli; Laçın - Laçın; Lenkeran - Leninci; Lerik - Bolluk Uğruna; Masallı - Çağırış; Terter - Kızıl Bayrag; Neftçala - Oktyabr Bayrağı (Ekim Bayrağı); Ordubad - Yeni Ordubad; Bilesuvar - Mahsul; Sabirabad - Muğan; Saatlı - Dönüş; Salyan - Galebe; Tovuz - Hakikat; Ucar - Yeni Söz; Füzuli - Araz; Haçmaz - Dostluk; Hanlar - Komünist Emeği; Şemkir - Yıldız

Şeki - Şeki Fehlesi (Şeki İşçisi); Şamahı - Yeni Şirvan, Novıy Şirvan

Şuşa - Şuşa; Şahbuz - Gabagcıl (Öncül); Yardımlı - Yeni Köy; Babek - Emek Bayrağı” vs.

Bazı gazetelerin adları birkaç defa değiştirilmiştir.

SSCB’de başlatılmış perestroyka politikasının oluşturduğu hava Azerbaycan’da da etkin olmuştur.  Milli uyanış günü olarak tarihe geçen 1989 yılında “Azerbaycan” gazetesi çıkarılmaya başladı. İlk bağımsız basın organı olan “Azatlık” gazetesi 24 Aralık 1989 yılına dek çıkmıştır. Gazetenin genel yayın editörü ünlü gazeteci Necef Necefov idi. 

1990’da “Zerkalo”, “Ses”, 1991-92’de “Yeni Müsavat”, “İki Sahil”, “525. gazete”, “Yeni Azerbaycan” gazeteleri yayınlanmaya başlamıştır. 

6 Ağustos 1998’de Cumhurbaşkanı H.Aliyev’in imzaladığı özel kararnameyle Azerbaycan’da basın üzerindeki sansür kaldırılmıştır. 1999 KİA hakkında Azerbaycan Kanunu ve diğer normatif düzenlemeler yürürlüğe girmiştir.  31 Temmuz 2008 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in emriyle Azerbaycan Cumhuriyetinde Kitle İletişim Araçlarına Devlet Yardımı Konsepti yürürlüğe girmiştir. Konsepte uygun olarak 22 Mayıs 2009 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanlığına bağlı olarak Kitle İletişim Araçlarının Gelişmesine Devlet Yardımı Vakfı tesis edilmiştir.

Azerbaycan’da bugün yaklaşık 4500 basın organı Adalet Bakanlığında tescil edilmiştir.