Nahçıvan Tarihi

Nahçıvan uzun bir tarihe sahip olan en eski Azerbaycan topraklarından biridir. Burada daha neolit devrinde yerli tayfalar oturak hayat sürmüş, değişik sanatsal ve ekonomik faaliyetler göstermişler. “Nahçuan” , “Naxcuan” ve ya “Naqşecahan” olarak bilinmiştir. Bir sıra fars ve türk yazılarında Nahçıvan “Nəqşicahan” olarak yazılmaktadır. Bu şehir yunanca “Naksuana” , pehlevice “Nahçıvan” , arapça –“Nəşəva” ve ya “Akçıvan” – Naxçıvan-Oğuz ak erenler vatanı olarak değerlendirenler de vardır. En son araştırmalar Nahçıvan sözünün menşeyini elam dilindeki “Nahhunte” sözüyle bağdaştırıyorlar. 

Nahçıvan Orta Doğunun en meşhur eski şehirlerinden biridir ve 3500 yılı aşmış bir tarihe sahiptir. Nahçıvanla ilgili ilk yazılı bilgiye Klavdi Ptolomeyin “Coğrafya” adlı eserler toplusunda (m.ö.II yüzyılda) rastlanıyor. Büyük kervan yolları üzerinde  yerleşmiş olan Nahçıvan şehri miladın III yüzyılında Sasaniler tarafından parçalanmıştır. Burda VI yüzyılın ilk yarısından  VII yüzyılın ilk yarısına kadar olan devrde Sasanilere mahsus darphanelerde üzerinde “Nahçıvan” sözü yazılı olan gümüş paralar imal edilmiştir. 

Nahçıvan VII yüzyılın ilk yıllarında Bizans İmparatoru İraklinin hücumlarına maruz kalmıştır.  654 – yılında arap emiri Habip İbn Mesleme Nahçıvanı zaptetmiştir. Şehir Hilafetin 3. emirliyine dahil edilmiştir. 

IX yüzyılın ilk yıllarından araplara karşı halk harekatı başlarken bu şehir araplara karşı en başlıca askeri merkez, dayanak noktasıydı  ve üs olarak kullanılıyordu. IX – X yüzyıllarında Nahçıvan Saciler ve Salariler devletinin hükmünde olmuştur. XI asrın ortalarından itibaren Nahçıvan Selcuk sultanları tarafından fethedilmiş, Toğrul beyin varisi Alp Arslan 1064 yılında Nahçıvanı elde etmiştir. Bu devrde Atabeğler devletinin başlıca ekonomik ve sanatkarlık merkezi haline gelmiştir. 

Atabeyler ve Elhaniler hakimiyyeti devrinde Nahçıvanda  Gencedeki Selçuklu devletinin varisi olan Şemseddin Eldenizin 1136- yılında bölgeye hakim olmasıyla Atabeğler dönemi , yani Eldenizler devri başlamıştır. XII yüzyılın ortalarında Nahçıvan Eldenizler devletinin dahilinde olmuştur. Bu devrde Nahçıvan Atabeğler devletinin en başlıca sanat ve ekonomi merkezine çevrilmiştir. 

Şehir 1221- yılında Cengiz ordularının hücumlarına maruz kalmış, hayli dağılmıştır. Monqolların hücumundan sonra Nahçıvan 1225 yılında Harezmşah Muhammedin oğlu Celaleddin Mənqiburinin hakimiyyetine geçmiştir. 1386 yılında Teymurlengin ordusunun hücumu zamanı Nahçıvanın ekonomik, maddi kültürüne ağır dağınıklıklara maruz kalmıştır.  

XV asır Karakoyunluların ve Akkoyunluların hakimiyyet devri Nahçıvanda daha da gelişmiştir. 

Sefevi hanedanlığının siyasi yükselişi 1501 yılında Şeyh İsmayılın Nahçıvanda Ak Koyunlu Ordusunu yenmesi ile başlamıştır. Şerur düzünde Kızılbaşların Akkoyunlular üzerindeki qalibiyyetinden sonra Nahçıvan Sefevilerin hakimiyyetine geçmiştir. 

Nadir Şahın devrinde Cuhur¬ – Sed-Nahçıvan beğlerbeğliyi de kaldırılarak Azerbaycan adı altında yegane bölgeye dahil edildi. 

1747 yılında Nadir Efşar sui-kast neticesinde öldürüldükten sonra Azerbaycanda 20 kadar müstakil feodal devlet – hanlıklar yarandı. 

XVIII asrın ortalarında Kengerli tayfa başçısı Heyderqulu  han kendini Nahçıvan hanı ilan etmiştir. Nahçıvan Hanlığına Nahçıvan, Şerur, Ordubad, Mehri, Qafan ve diğer eyaletler dahil edildi. 1787 yılında Nahçıvan hanı Kelbeli han oldu. Hanedanlıklar devrinde Nahçıvanda gelişim seziliyordu. Irinci Rusya-İran muharebesi (1805-1813) yıllarında Nahçıvan hanlığı Gülistan mükavelesiyle (anlaşmasıyla) İranın hakimiyyeti altında kalmıştır. İkinci Rusya-İran savaşı (1826-1828) zamanı 1827 yılında rus orduları Nahçıvanı tutmuştur. Nahçıvan hanlığının zorla İrana katılması  1828 yılında Rusya ve İran arasında bağlanan Türkmençay anlaşması ile sona ermiştir. 

1905 yılından başlayarak Nahçıvanda ermenilerle azerbaycanlılar arasında savaş başlamıştır.  1917 yılından itibaren ermeniler Nahçıvanda arazi iddiaları ileri sürmeye başlamıştır. 

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti yıllarında Nahçıvan (1918-1920) 1917 yılı şubat-burjuva inkilabından sonra nisanın 15 de Baküde Kafkas müslümanlarının sempozyumu (kurultayı) geçirilmiş, uzun süren tartışmalardan sonra Mahalli Federasyon yaratılması fikri kabul edilmiştir. Aynı yılın yazında Nahçıvan diyarında geçici hükumetin yerli yasama organları yaratıldı. 1918 yılının başlarında ermeni daşnaklarının silahlı qrupları Nahçıvanda terror estirmeye başladılar. Bakü daşnak ve eserlerin elindeydi ve Nahçıvan Milli Komitesi en gerçekci yardımı yalnız Türkiyeden ala bilirdi. Halil beyin kumandanlığı ile türk birlikleri Nahçıvanın yardımına geldi. 1918 yılının kasım ayında Aras Türk Comhuriyeti yarandı. Başkenti Nahçıvan şehri olan bu cumhuriyetin arazisi 16.000 m² , nüfusu ise 1 milyon civarında idi. Sınırları Nahçıvan, Şerur-Dereleyez, Ordubad kazalarını ve Serdarabad, Uluhanlı, Vedibasar, Gemerli, Meğri ve diğer yerleri kaplıyordu. Birinci Dünya Müharebesinde Türkiyenin mağlubiyyeti Mudros (1918) anlaşmasının şartlarına göre türk birliklerinin Azerbaycandan, dolayısıyla Nahçıvandan çıkarılmasına sebep oldu. 

Sovyetler Birliği devrinde Azerbaycanda bolşevikler hakim olduktan sonra – 28 haziranda Nahçıvan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti taratıldı. Ana organ olan Nahçıvan İnkilap Komitesi seçildi. İnkilap komitesi Nahçıvanı Azerbaycanın ayrılmaz ve bütün bir hissesi ilan etdi. Moskovada bağlanmış Moskova ve kars anlaşmalarına göre Nahçevan devletinin üççüncü bir devlete ödün verilmesi şartıyla Azerbaycan devletinin himayesine verilmesi kararlaştırıldı. Nahçıvanın erazisinin korunmasında Moskova ve Kars anlaşmalarının mühim rolü olmuştur.  Sovyetler Birliği devrinde Nahçıvanın bir çok bölgeleri Ermenistana verilmiş ve komşu Türkiye ile ekonomik, siyasi ve kültürel temaslar engellenmiştir. 

Azerbaycan ve onun bölünmez  hissesi olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti istiklaliyet kazanmak uğrunda uzun yıllar savaşmıştır.    1990 –yılında Nahçıvan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Ali Sovyeti Moskova ve Kars antlaşmalarına esaslanarak SSRİ – den ayrılmakla ilgili yasayı kabul etdiler. Bu, SSRİ-nin sonunun başlangıç noktasıydı. 1990 yılından sonrakı siyasi hadiseler Dağlık Karabağ civarında başlayan hadiseler  Nahçıvanda büyük yankı uyandırdı.  Bu devrde Nahçıvanın durumu çok kötüydü. Ermeniler tarafından işkali söz konusu olan Nahçıvan 1990 yılının 22 haziranında muhterem Haydar Aliyevin Moskovadan buraya gelmesiyle kurtuldu. Yeniden faal politikaya dönen Haydar Aliyev Azerbaycan ve Nahçıvan parlamentosuna millet vekili ve 1991 yılının eylül ayında ise Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinin Ali Meclisine başkan seçildi. Haydar Aliyevin keskin siyasi iradesi sayesinde Nahçıvan parlamentosu tarihte ilk kez olarak 3 renkli bayrak oluşumuyla ilgili karar kabul etdi. Bayrak ve diğer devlet nişanları konusunda Azerbaycan Ali Sovyetinde yasa çıkarılması için talepte bulundu. Ermenistanın bloke ettiği Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinin tehlikesizliyi ile ilgili yaptırımlar gördü. 

Nahçıvan bu gün dinamik gelişim gösteren eski Azerbaycan toprağı, türk yurdudur.