Kültür ve tarihi abideler

Nahçıvan zengin tarihi mimarisiyle  (Gemikaya, Ferhat evi, Ashabi-Kəhf, Yusuf ibn Küseyr türbesi, Mömine Hatun türbesi, Gülistan türbesi, Hanegah türbesi, Kazancı köprüsü, Nahçıvan Cuma Müscidi, Qeyseriye, Şark hamamı, Nahçıvan buzhanesi ve d..) en eski türk yurtlarından biridir. 

Ordubad ilçesi arazisinde  Tivi ve Nasirvaz köylerinden kuzey-doğuda dağ, Zengezur dizi dağlarının suayrıcında zirve olan Gemikayanın yüksekliyi 3725 metredir. Bu dağ eski vulkan tabakalarından oluşmuştur. Eski dünyanın kutsal yapılarından olan Gemikaya kendi heybetli, fantastik görünüşüyle insanı hayretler içersinde bırakıkor. Burda m.ö. 3-1 binyıllarına ait olan kaya üzerine resm edilmiş piktogramlar (kadim yazılar) var.

Şahbuz ilçesinin Biçenek köyünün doğusunda, Batabat yaylaları civarında arkeolojik bir mimari yapıttır. Ferhat Evinin bulunduğu kayanın girişinin sağında kaya üzerinde uzun saçlı erkek başı, solunda kadın resmi çizilmiştir. Nahçıvan şehrinde Ferhat evine bir menzil karvan yolu vardır. Batabat yaylasında Ferhat evi adıyla tanınan durak noktası yaratılmıştır. Orta asırlarda Nahçıvan –Batabat yolunda gidiş-dönüş trafiki arttığından Ferhat evinden kuzeyde büyük bir kervansaray yapılmıştır. Yerli ahali burayı Şah Abbas kervansarayı adıyla bilmektedir. Araştırmalar Ferhat evi yapılarının m.ö. I binyılın sonuna ve miladi takvimin ilk yıllarına ait olduğunu söyler. Ferhat Eviyle hakkında halk içinde türlü rivayetler dolaşmaktadır. 

Nahçıvan şehrinden yaklaşık 12 km uzaklıkta, Yılandağı ile Nehecir dağı arasındaki doğal mağaralarda türbe olan Ashabi –Kehf arap dilinde “mağara adamları” demektir. Aynı adlı bir yerin Asya ve Filistin arazisinde olması eski dini edebiyyatlarda, Kuranda belirtilmiştir. Kuranın “Kehf” “Mağara” suresinde belirtilen efsaneye göre Allaha inanan gençler onlara yapılan baskılardan kurtulmak için bir köpekle birlikte mağaraya saklanırlar. Allah onları uyutmuş, birkaç yüzyıldan sonra uyandırmış, ama gençler kendilerine çok uzak olan dünyanı görmüş ve yeniden ebedi uykuya dalmışlar. Nahçıvan arazisinde bilinen efsane de neredeyse aynı konuyu ifade eder. 

Nahçıvan şehrinde en eski mimari yapıtlardan biridir. Halk içinde Atababa türbesi olarak da bilinir. Türbenin üzerindeki kitabede onun 1162 yılında Acemi Ebubekr oğlu Nahçıvani tarafından inşa edildiği ve gömülmüş olan şahsın adı (Yusuf ibn Kuseyir) belirtilmiştir. Yapıtın gövdesindeki frizde kufi hatla Kurandan ayeler yazılmıştır. Kompozusyonuna, aydınlığına, kısımlarının benzerliği ve orantısına, mühendis kurulumunun orantısına göre türbe  pahabiçilemez bir mimarlık başyapıtıdır. 

Azerbaycan milli mimarisinin muhteşem yapıtı, Doğu mimarisinin incilerinden biri olan bu türbe 1186 yılında Nahçıvan şehrinin batı kısmında inşa edilmiştir. (mimarı Acemi Abubekir oğlu Nahçıvani). Azerbaycan Atabeğler devletinin kurucusu Şemseddin Eldeniz karısı Mömine Hatunun kabri üzerinde türbe yaratılmasına karar vermiş, onun inşasını oğlu Muhammed Cahan Pehlivan hicri takvimin 582 yılının muharrem ayında (nisan 1186) bitirmiştir. Halk içinde “Atabey künbesi” adıyla tanınmışdır. Mimari uzerinde kufi yazısıyla bu sözler yazılmaktadır : “Biz gideriz, lakin durmaktadır  ruzgar. Biz ölürüz , eserimiz kalmaktadır yadigar ”. Yapıt heybetli mimari zenginliyi ile birlikte , Azerbaycanın tarihini , muhteşem devletçiliyini, yüksek kültürünü, büyük mimari bir okulu olmasını göstermektedir. 

Orta çağa ait Azerbaycan mimari yapıtı olan bu türbe Culfa ilçesinin Gülistan köyü yakınlarındadır. Mümine Hatun türbesinin tesiriyle XIII asrın ilk yıllarında inşa edilmiş Gülistan türbesi Azerbaycanın kule tipli türbeleri sınfına dahildir. Azerbaycanın diğer türbelerinden farklı olarak Gülistan türbesinin serdabesi yer üzerinde olan kısımda bulunmaktadır. 

Culfa ilçesinin Hanegah köyünde , Elinceçayın kenarında orta çağ mimarisine ait olan Hanegah türbesi Orta çağ Hanegah yerleşim merkezinin ortasındadır. Türbe binasında kapı yerinin üstünden düşmüş kitabeli taş levha Hanegah mescidinde muhafaza edilmektedir. Meşhur düşünür ve şair Fezlullah Neiminin mezarı buradadır. 

Culfa ilçesinin Kazancı köyünde tarihi mimarlık yapıtıdır. Mimari teknolojisine göre XV-XVI yüzyıllara ait edilmektetir. Halk içinde “Kambur köprü ” olarak tanınan bu mimari diğerlerine nazaran daha sağlam kalmış olsa da kullanılması mümkün değildir. 

Orta asırlara ait edilen bu mimari Acemi Abubekir oğlu Nahçıvani tarafından inşa edilmiş Atabeğler mimarlık yapıtıdır. XIX asra kadar dağınık halde muhafaza edilmiştir. XIII yüzyılın 20 –li yıllarında anonim bir yazar tarafından yazılmış olan “Acayip Ed Dünya” adlı eserde bahsi geçmektedir. 

XVII asır Azerbeycan mimari yapıtı olan Qeyseriye Ordubad şehrindedir. Büyük bir künbezden ve ona birleşik sekiz küçük künbezden oluşmaktadır. İlk zamanlarda kapalı ticari merkez gibi düşünülmüştür. Daha sonra pehlevanların güleş tutduğu yer gibi adı Zorhane adı ile tanınmıştır. 

XVII yüzyıl Azerbaycan mimari yapıtıdır. Nahçıvan şehrinde Özgürlük sokağında “Tebriz” mehmanhanesi (oteli) nin karşısındadır. Zamanında Nahçıvan şehrinin ortasıyla akan Pazar nehrinin yanında inşa edilmiştir. Şark uslubunda inşa edilmiştir. 

Azerbaycan Cumhuriyetinde en büyük buzhanelerden biridir. Nahçıvan şehrinde , İmamzade civarlarında yerleşmiş bulunmaktadır.  Nahçıvan buzhanesinin yüksek mimarisi bu yapıtın Nahçıvan mimarlık okulunun gelişim devrinde (12-14 yüzyıllarda) inşa edildiğini göstermektedir.