Araz Türk Cumhuriyeti

Araz Türk Cumhuriyeti 3 Kasım 1918 tarihinde  kurulmuşdur. Hemin devrlerde ermeni daşnaklarının silahlı kuvvetleri Nahçivan’da katliam yapmışlar. Bakü, daşnak ve eserlere tabi tutuluduğundan dolayı Nahçivan Ulusal Kurulu Türkiye’den yardım istemiş. Halil beyin komuta ettiği Türkiye askeri kuvvetleri Nahçivan’a yardıma koşmuşlar. Başkenti Nahçivan olan bu Cumhuriyetin yüzölçümü 16000 kilometre kare, nüfusu 1 milyon olmuştur. Sınırları Nahçivan, Şerur- Dereleyez, Ordubad ilçelerinden, Serdarabad, Uluhanlı, Vedibasar, Kamerli, Meğri ve diğer bölgelerden oluşmuştur.

Cumhuriyetin yönetim kurulu şöyle idi: başkan -  Emir bey Zamanbeyzade, askeri bakan – İbrahim bey Cahangirzade, maliye bakanı – Gemerli bey Benenyarlı, tarım bakanı – Bağır bey Rzazade, adalet bakanı – Memmed Beyzade, dış içleri bakanı – Hasan bey Şerifzade, Şeyhulislam – Mirze Hüseyin Vaizi İrevanlı ve müfti – Hoca Ekid efendi. 

Cumhuriyetin merkezi hükumet organı olarak Ulusal Birliğin üyelerinden oluşan hükumethane kuruldu. Bundan başka Araz Türk Cumhuriyeti’nin Parlamentosu kuruldu, fakat Parlamento öz işini geliştirmeği başaramadı. 

Ülke arazisinde polis daireleri ve onun şubeleri kuruldu. Bu zaman askeri kuruculuğa daha çok önem verildi. Bu amaçla türk kumandanlığı Halil beyi hükumet yanında kalıcı askeri müşavir tayin etti. Bundan başka türkler burada 300 asker ve 5 subay birakıp gittiler. Silahlı kuvvetlerde toplumun tüm kesimlerinden kişiler, o cümleden, hanlar, beyler, tüccar evlatları, köylüler yer almışlar. 1919 yılı Aralık ayının başlarında ülkenin silahlı kuvvetleri birkaç taburda birleşmişler. Baş Noraşen, Düdenge ve Zeyve’de bulunan taburlara Fetulla Hüseyinov, Şerurda, Sederek’de bulunan diğer taburlara Hasan Şahverdi oğlu komutanlık etmiştir.

Ermeni soykırımından kurtulmayı başaran göçmenler büyük gruplarla Ermenistan’dan Araz Türk Cumhuriyeti’ne göç etmişler. 1919 yılı Ocak ayında onların sayısı 100 bine ulaşmıştır. Araz Türk Cumhuriyeti hükumetinin bilgilerine uygun olarak tüm bunların sonucu olarak “burada nüfusu bir tek müslümanlardan oluşup sayısı 500 bine ulaşan bölge yaranmıştır.” 

Nahçivan’da bağımsız cumhuriyetin kurulması daşnak bölgelerini adeta sinirlendirmiştir. 1918 yılı Aralık ayında Ermenistan Cumhuriyeti Araz Türk Cumhuriyeti’ne karşı geniş mikyaslı tacize başladı ve sonuc olarak Araz Türk Cumhuriyeti 3 ay dahi ayakta kalamadı. Fakat bu kısa sürede yerli azerbaycanlıların düşmana karşı birleşmesi yönünde önemli iş gördü. 1919 yılı Ocak ayında Nahçivan İngilizler tarafından işgal edildi. Bölgede ingiliz general valiliği ilan edildi ve böylece Araz Türk Cumhuriyeti yıkılmış oldu.