Baş səhifə
» COĞRAFİYA
» İqtisadi coğrafiya
» Sənaye
Sənaye Respublikada sənaye sahələrinin ərazi təşkilində də uyğunsuzluqlar çoxdur. Ölkədə istehsal edilən sənaye məhsullarının 60%-i, əsas istehsal fondlarının,57%-i Abşeron iqtisadi rayonunda təmərgüzləşir. Ölkənin təsərrüfat sahələri, xüsusilə sənaye müəssisələri müxtəlif təbii və sosial-iqtisadi amillərin təsiri ilə formalaşmış sənaye qovşaqlarında təmərgüzləşir. Bakı-Sumqayıt, Gəncə-Daşkəsən, Əli Bayramlı-Salyan, Mingəçevir-Yevlax, Göyçay, Naxçıvan, Lənkəran, Şəki, Xaçmaz respublikada olan əsas sənaye qovşaqlarıdır. Yanacaq energetika kompleksi. Yanacaq energetika kompleksi yerli energetika ehtiyatına -neftə əsaslanır. Yanacağın əsas mənbələri: neft-qaz, çayların hidroenerji ehtiyatı, günəş və küləkdir. Neft (əsasən kaynazoy süxurunda yayılıb) sənayesi Azərbaycanda 100 ildən artıqdır ki, texnika ilə neft çıxarılır və bu sahədə zəngin təcrübə toplanılıb. Azərbaycanda qazılan ilk yataqlar bunlardır: Balaxanı, Sabunçu, Ramana, Suraxanı, Bibi-Heybət, Binəqədi və s. I dünya müharibəsində Azərbaycan sovet neftinin 75%-ni istehsal etmişdir. 1949-cu ildə dənizdə “Neft daşları» salınmış, 70-ci ildə “Sangaçal-dəniz” və “Duvani-dəniz” qazılmışdır. Kür çökəkliyində: Kürovdağ, Muxadxanlı (Mezozoy süxurunda), Mollakənd, Kəmaləddin yataqları var. 1998-ci ildə Azərbaycanda 11,4 milyon ton neft çıxarılmışdır. Quruda neft ehtiyatı azalsa da, Xəzər dənizində xeyli yeni yataqlar (“Azəri», “Günəşli», “Çıraq», “Şahdəniz», “Qarabağ» və s.) aşkarlanmışdır. Bunların içərisində ən böyüyü “Azəri» yatağıdır ki, həm neft, həm də qazla zəngindir. Öz tərkibinə görə dünyada fərqlənən Azərbaycan neftindən 90 addan çox məhsul alınır. Bunlardan ən əsası yağlar, benzin və mazut və s. Azərbaycan nefti xaricə Bakı-Novorossiysk, Bakı-Supsa (Gürcüstan) və Bakı-Ceyhan (Türkiyə, 2006-cı ildən) nəql edilir. Qaz sənayesi Azərbaycanda 90% qaz Xəzərdən şelfdən çıxarılır. Qurudakı ən böyük yataqları Qaradağ-Qobustan, Gürgən-Zirə və s.-dir. Ölkədə ildə 6 milyard m3 qaz çıxarılır. Xəzərdəki ən böyük qaz yatağı “Şahdəniz”dir. Gələcəkdə Azərbaycan qazı Bakı-Ərzurum qaz kəməri ilə Türkiyəyə satılacaq. Elektroenergetika Azərbaycan elektroenergetika bazası ilə zəngindir. Bütün elektrik stansiyalannm ümumi gücü 5 milyon kvt.-dır. Bunun Ən çoxunu - 80%-i İES-lər, 20%-ni isə SES-lər verir. İldə adambaşına 3300 kvt enerji istehsal olunur. İES-lər 2 yerə bölünür: 1. DRES (dövlət rayon elektrik stansiyası); 2. İEM (istilik elektrik mərkəzi) - bu elektriklə yanaşı, həm d buxar istehsal edir. İES-lər qaz və mazut ilə işlədilir. İEM-lər əsasən Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Şirvanda yaradılmışdır. Ən güclü İES (1,2 mln. kvt) Şirvan-Avropada ilk açıq tipli DRES-dir. Azərbaycanda da ilk İES-lər (“Qırmızı ulduz” və Sabunçu) Bakıda tikilmişdir. Sonra Sumqayıtda 2 İEM tikilmişdir. Daha sonra Gəncə İEM və Mingəçevirdə İES inşa olunmuşdur. Ən sonuncu DRES Abşeronun şimalında qurulan “Şimal” DRES-dir. Bundan başqa, Azərbaycanda SES-lər (su elektrik stansiyasiları) fəaliyyət göstərir ki, hidroenerji ehtiyatı olan çaylar üzərində tikilir. Ölkədə ilk Su elektrik stansiyası (SES) Gədəbəy rayonunda Qalakənddə mis əritmək üçün tikilmişdir. Kür çayı üzərində də kaskad SES-lər inşa olunmuşdur. Ən güclü SES (360 min kvt) Mingəçevir SES-dir. Buradakı anbar həm suvarmaya, həm axımın tənzimlənməsinə, həm də daşqınların qarşısını almağa xidmət göstərir. Yevlaxda Varvara SES, Şəmkir SES, Yenikənd SES, Sərsəng SES (Tərtər), Araz SES hələ Azərbaycan çaylarının enerjisindən tam istifadə etmir. Azərbaycanın elektrik şəbəkəsi - Rusiya, Gürcüstan, İran, Türkiyə ilə əlaqələndirilmişdir. Ölkədə ekoloji təmiz olan, perspektiv-külək, günəş və geotermal (isti su) mənbələr vardır. Maşınqayirma və kimya sənayesi (kooperasiya) Maşınqayırma kompleksi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan energetika, elektrotexnika, radioelektronika, cihazqayırma, dəzgahqayırma, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı və s. maşınqayırma sahələrini əhatə edir. Sənaye sahələri arasında maşınqayırma istehsal edilən məhsulun dəyərinə,işçilərinin sayına görə 1-ci yeri tutur. Azərbaycanda maşınqayırmanın müxtəlif məhsullarına tələbat olsa da bir çox müasir maşınqayırma sahələri inkişaf etməyib. Son illərə qədər Azərbaycanda maşınqayırmanın - neft maşınqayırması sahəsi üzrə ixtisaslaşmışdır. O, bu sahə üzrə istehsal olunan ümumi məhsulun 1/4-ni verir. Neft maşınqayırmasında ən iri müəssisələrdən biri «Başneflkimmaş Birliyi»dir. Bu müəssisə hazırladığı məhsulu 40 ölkəyə ixrac edir. Sahil qəsəbəsində yerləşən Bakı dərin dəniz özülləri zavodunda hazırlanan stasionar platformalar sayəsində Xəzərin 200-300 m-ə qədər dərinliyində quyu qazmağa imkan verir. Azərbaycanın neft maşınqayırmasına aid digər iri müəssisələri - Səttərxan adına zavod, Keşlə maşınqayırma zavodu, Binəqədi gil və poladtökmə zavodlarıdır. Bakıda elektriktökmə zavodu tikildikdən sonra Azərbaycan xaricdən daha tökmə polad almır.Son illər Azərbaycanda neft maşınqayırmasından başqa elektrotexnika, cihazqayırma, radioelektronika kimi daha yeni sahələri inkişaf edib. Elektronika sahəsi yüksək ixtisaslı kadrlar və xammal tələb edir. Azərbaycandakı ən iri elektrotexnika müəssisələri aşağıdakılardır: Bakıda-kondisioner, soyuducu, akkumulyator, lampa və transformatorlar hazırlayan zavodlar, Şamaxıdakı «Star» televizor, Mingəçevirdə kabel zavodu; Salyanda su qızdırıcıları (kalonka) zavodu mövcuddur. Radioelektronika zavodlarına Bakıda - E.H.M zavodu, Bakı radio, «Nord», «Azon» və s. zavodları aiddir. Nəqliyyat maşınqayırmasına - avtomobil və gəmiqayırma zavodları aiddir. Bakıdakı gəmiqayırma zavodunda - kiçik yedək gəmiləri düzəldilir. Bakıdakı avtomobil zavodunda yük və sərnişin maşınları buraxılır. Gəncədəki avtomobil zavodunda «Oka» avtomobilləri və «Belorus» traktorları istehsal olunur. Şamaxıdakı avtomobil zavodunda isə «Azsamand» və «Aziz» minik avtomobilləri yığılır. Mingəçevir və Zəyəmdə kənd təsərrüfatı maşınları hazırlanır. Azərbaycanın kimya sənayesi istehsal etdiyi məhsulun həcminə görə ağır sənaye sahələri arasında yanacaq-energetika və maşınqayırma sənayesindən sonra III-cü yeri tutur. Azərbaycanın kimya sənayesi neft-qaz, xörək duzu, yodlu-bromlu mədən (buruq) suları, əlvan metal tullantıları və qismən də gətirilmə xammalı əsasında fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda ilk kimya zavodu 1879-cu ildə Bakıda tikilib. Azərbaycanın ən iri kimya mərkəzi isə Sumqayıtdır. Kimya müəssisələrində-sintetik kauçuk, avtomobil şinləri, plastik kütlə, süni lif, mineral gübrələr, soda, xlor, yod, yuyucu tozlar, sabun, dərman və s. hazırlanır. Bol xammal, işçi qüvvəsi və enerjisi olan Bakı-Sumqayıt sənaye qovşağında neft-kimya sənayesinin inkişafı üçün əlverişli şərait var. Bakı neft-yağ və Yeni Bakı neftayırma zavodlarında benzin, dizel yanacağı, sürtgü yağları və s. istehsal olunur. Azərbaycanın ən iri kimya müəssisəsi Sumqayıtdakı «Kimyasənaye» birliyidir. Azərbaycanın digər iri kimya zavodları Sumqayıtdakı «Superfosfat», «Məişət kimyası», «Üzvi sintez», «Sintetik kauçuk»; Bakıdakı «Şin»; Salyanda «Plastik kütlə»; Gəncədə sabun, lak-boya; Bakıda, Böyük Şorda, Bakıxanov qəsəbəsində əczaçılıq, Neftçaladakı «yod-brom» zavodlarıdır. Kimya zavodları təbii qiymətli xammala qənaət etməklə ucuz məhsullar hazırlayır. Lakin bu zavodlar ekologiyanı (havanı, suyu, torpağı) korlayır. Bu problemi müasir təmizləyici texnoloji avadanlıqları zavodlarda quraşdırmaqla həll etmək olar. Metallurgiya Ölkədə metallurgiya sənayesinin inkişafı üçün aşağıdakı imkanlar var: 1. Bol və rəngarəng xammal bazasının və müxtəlif metal tullantılarının olması. 2. Yerli enerji ehtiyatlarının - neft və təbii qazın olması.3. Metal tələbatlı sənaye və tikinti sahələrinin olması. 4. Təcrübəli kadr və əmək ehtiyatlarının olması. 5. Mövcud maddi-texniki baza əsasında yeni sahələrin yaranma imkanı. Metallurgiya 2 yerə - qara və əlvan metallurgiyaya ayrılır. Qara metallurgiyaya dəmir filizinin çıxarılması və saflaşdırılması, çuqun və poladın əridilməsi, prokat və ferroərintilərin istehsalı daxildir. Azərbaycanın ən iri qara metallurgiya mərkəzləri - Sumqayıt, Bakı və Daşkəsəndir. Daşkəsən Azərbaycanın ən iri dağ-mədən sənayesi mərkəzidir. Daşkəsəndəki dəmir filizi yatağı yaxınlığında filiz saflaşdırma kombinatı fəaliyyət göstərir. Sonra bu kombinatdakı filiz Gürcüstanın Rustavi şəhərindəki metallurgiya zavoduna göndərilir. Çünki Azərbaycanda dəmir filizinin əridilməsi üçün kokslaşan daş kömür yoxdur. Sumqayıtdakı boru-prokat zavodunda isə qara metallurgiyanın son məhsulu olan boru və prokat hazırlanır. Azərbaycanda boru-prokat istehsalının yaradılması neft-qaz sənayesinin inkişafı ilə əlaqədardır. Maşınqayırmanın inkişafı və metal tullantılarının çoxluğu ilə əlaqədar Abşeronda təkrar metal emalı zavodları və kiçik metallurgiya sexləri fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda qara metallurgiyanın inkişafında Qazax rayonunun Daş Salahlı kəndindəki bentonit gil yatağının rolu böyükdür. Bu gildən polad əridilməsində istifadə olunur. Yuxarıda göründüyü kimi qara metallurgiya aşağıdakı mərhələlərdən keçir: dəmir filizinin çıxarılaraq, saflaşdırılması → çuqun →polad → prokat. Əlvan metallurgiyanın Azərbaycanda güclü inkişaf etdirilməsi üçün kifayət qədər elektrik enerjisi, alunit, molibden, civə və polimetal filiz yataqları mövcuddur. Əlvan metallurgiya aşağıdakı müəssisələrdən ibarətdir: Sumqayıt və Gəncə alüminium zavodları, Bakı və Gəncə əlvan metalların emalı zavodları, Sumqayıt alüminium prokat zavodu. Bol xammal və elektrik enerjisinin olması nəticəsində əlvan metallurgiya sənayesi Abşeron, Gəncə-Qazax və Naxçıvan bölgəsində daha güclü inkişaf edib; Şəki-Zaqatala, Yuxarı Qarabağ və Kəlbəcər-Laçın bölgələrində isə gələcəkdə inkişaf etdirmək olar. Azərbaycanda alüminium sənayesi Gəncə və Sumqayıtda daha güclü inkişaf etmiş; alüminium oksidi və alüminiumun istehsalı mərhələlərindən ibarətdir. Daşkəsəndəki Zəylik alunit yatağı və bol elektrik enerjisi hesabına Gəncə zavodu fəaliyyət göstərir. Bu zavodda alüminium oksidi, sulfat turşusu, kalium gübrəsi və s. istehsal olunur. Azərbaycanda metallurgiyanın ən gənc sahəsi ovuntu metallurgiyasıdır. Bakıda müxtəlif ovuntulardan hazır metal məmulatları istehsal olunan zavod fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda metallurgiyanın inkişaf etdirilməsi üçün hər bir şərait - bol xammal və enerji, yüksək ixtisaslı kadrlar var. Metallurgiya küllü miqdarda xammal və yanacaq istifadə etdiyindən, bu sahəyə aid zavodları xammal və ya yanacaq ehtiyatlarının yaxınlığında, bəzən isə onların arasında yerləşdirirlər. Meşə sənayesi (kombinat) və mebel istehsalı Azərbaycan meşələri tədarük (kəsilmək) olunmur. Əsasən sanatoriya, torpaqqoruyucu, tarlaqoruyucu, su və yolqoruyucu meşələrdir. Meşə sənayesi mexaniki emal (taxta, faner, tikinti ağac) və kimyəvi emala (kağız - sellüloz) ayrılır. Azərbaycanda əsasən mexaniki emaldır, yəni mebel sənayesi üçün lazım olan taxta, şalban Rusiyadan gətirilir. Mebel fabrikləri əsasən,istehlak rayonlarında və Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Naxçıvan, Zaqatala, Xaçmaz, Lənkəran kimi iri şəhərlərdə yerləşdirilir. Yerli möhkəm oduncaqlı palıd, fıstıq, vələs, qoz, tut, qaraağac, şabalıd ağacından mebel, qapı, pəncərə, çərçivə, parket hazırlanır. Tikinti materiallari və konstruksiya istehsalı Tikinti sənayesi 3 əsas sahədən ibarətdir: 1. Mineral tikinti xammalı - qum, çınqıl, daş, mərmər. 2. Hörgü materialı - sement, əhəng, gips. 3. Konstruksiya materialı - beton və dəmir - beton divar materialı, panellər. Tikinti əsasən Abşeronda inkişaf etmişdir. Burada daş, şüşə, tikinti qumu, keramika ehtiyatı çoxdur. Mişar daşı - Qaradağ, Güzdək, Şüvəlan, Korgöz karxanasında istehsal olunur. Qaradağda - sement zavodu, Bakıda – dəmir beton konstruksiya zavodu, Asbest, kərpic, şifer yerləşir. Tinkintidə ikinci yer Gəncə - Qazax iqtisadi rayonun payına düşür. Gəncədə - evtikmə və sənaye tikinti kombinatı, Qazaxda – dəmir beton, Daşkəsən və Tovuzda - çeşidli tikinti kombinatı vardır. Üçüncü yerdə Mingəçevir - Şəki rayonu durur. Mingəçevirdə-dəmir beton, Şəki, Zaqatala, Yevlaxda- kərpic, saxsı, əhəng, gəc istehsal olunur. Dördüncü yerdə Qarabağ iqtisadi rayonu durur. Ağdam, Xankəndi, Şahbulaqda daş və dəmir beton istaehsal olunurdu. Beşinci yerdə Naxçıvan duru ki, burada əsasən şüşə istehsal olunur. Yüngül və yeyinti sənayesi Azərbaycanda öndə gedən sahə (ixtisaslaşmış sahə) yüngül və yeyinti sənayesidir. Yüngül sənaye məhsul həcminə görə Azərbaycanda ikinci yerdədir. İstehsal olunan sənaye məhsulunun 80%-i toxuculuqdur. Ölkədə əsasən pambıq, ipək, yun parça toxunur. Azərbaycanda tarixən yun xammalı çox olub. Toxuculuqda yunun payı 11%-dir. Bu yerli xalça toxumağa xidmət edir və kifayət qədər qədim sahədir. Quba, Şirvan, Qazax, Abşeron, Qarabağ, Naxçıvan və Gəncədə toxunan xalçalar xüsusilə məşhurdur. Pambıq da xalçaçıhğa xidmət edir. İplər yerli rənglə boyanır. İpək parça ənənəvi sahədir. Bu sahədə Şəki, Şamaxı, Ordubad, Basqal (İsmayıllı) fərqlənir. İpəkçiliyin əsas xammalı baramadır. İpək və pambıq tarixən böyük ipək yolu ilə Azərbaycandan Avropa bazarlarına aparılmışdır. Pambıq parça istehsalında tarixən kustar təmizlənmə və toxuma üstünlük təşkil etmişdir. Hal-hazırda təkcə Bakıda pambıq parça fabriki ilə yanaşı 14 pambıq təmizləmə zavodu var. Gəncə və Mingəçevir şəhərləri də bu sahədə xüsusi ilə seçilirlər. Tikiş sənayesi əsasən böyük şəhərlərdə inkişaf etmişdir. Eyni zamanda Bakıda və Gəncədə ayaqqabı fabriki və gön-dəri kombinatları var. Yeyinti sənayesi Azərbaycann sənayesinin 30%-ni təşkil edir. İxtisaslaşmış sahələri şərabçılıq, meyvə - tərəvəz-konserv, ət-süd və s.-dir Yeyinti sənayesinin ən gəlirli sahəsi şərabçılıqdır. İlkin istehsal üzümçülük rayonlarında, şüşələrə doldurulması isə Bakı, Gəncə, Şəmkir, Göyçay, Göygöl və Naxçıvandadır. Konserv sənayesi - tərəvəzçilik və bağçılıq rayonlarında yerləşir. Meyvə-tərəvəzin ən böyük kombinatı Xaçmazdadır. Bunula yanaşı, Quba, Qusar, Xudat, Ordubad, Qax, Lənkəran, Ucar, Göyçayda da konserv zavodları vardır. Zaqatalada fındıqtəmizləmə zavodu, Maştağada Zeytun konservləşdirmə zavodu fəaliyyət göstərir. Ət-süd sənayesi - əsasən şəhər ətrafında yerləşir. Bakı (Xırdalan ət kombinatı), Gəncə, Şəki,Mingəçevir, Şirvan, Lənkəran və Naxçıvanda ət kombinatları var. Balıqçılıq - Xəzər və Kür çayına əsaslanır. Ən böyüyü Kürün mənsəbində Bankə balıq kombinatıdır. Burada nərə balıqları və qara kürü emal olunur. Bundan başqa, Bakıda Hövsan qəsəbəsində də balıq kombinatı var. Lənkəran, Xudat (Xaçmaz), Mingəçevirdə balıq zavodları fəaliyyət göstərir. Balığı çoxaltmaq məqsədi ilə balıqyetişdirmə vətəgələri yaradılmışdır. Sansu və Hacıqabul göllərində də balıq yetişdirilir. 
|
