Sanayi

Sanayi Azerbaycan ekonomisi`nin başlıca alanlarından biridir. O`nun gelişimini gösteren doğal rezervler, ehliyetli kadrolar, işci rezervleri, onların iş alışkanlıkları ve üretim ptensiyali ülkede yeteri kadardır. Fakat bu imkanlardan yeterince yararlanılamıyor, son ürün üreten sanayi alanları`nın sayısı hayli azdır. 

Ülkede sanayi alanlarının arazi açısıdan oluşturulmasında da uygunsuzluklar vardır. Ülkede üretilen sanayi ürünlerinin %60`ı üretim fonlarının, %57`si ise Abşeron idari bölgesinde gelişmektedir. 

Ülkenin zirai alanları, özellikle  sanayi tesisleri farklı tabii ve sosyoekonomik faktörlerin etkisi ile şekillenmiş sanayi kavşaklarında gelişerek oluşmaktadırlar. Bakü-Sumgayıt, Gence-Daşkesen, AliBayramlı-Salyan, Mingeçevir-Yevlah, Gökçay, Nahçıvan, Lenkeran, Şeki, Haçmas ülkede var olan ana sanayi kavşaklarıdır. 

Yakıt enerjisi kompleksi yerli enerji rezervlerine (petrole) dayanmaktadır. Yakıtın ana kaynakları: petrol, doğal gaz, nehirlerin hidroenerji rezervleri, güneş ve rüzgardır. 

Petrol sektörü

Azerbaycanda teknik yollarla petrol üretiminin 100 yılı aşkın yaşı vardır ve bu alanda engin tecrübeler edinilmiştir. Azerbaycanda kazılan ilk petol yatakları şunlardır: Balahanı, Sabuncu, Ramana,Surahanı, Bibi-Heybet, Binegedi ve diğerleri. Birinci Cihan  Muharebesi zamanı Azerbaycan Sovyet petrolünün %75`ni üretmiştir. 1949 senesinde denizde “Neft Taşları” inşa edilmiş, 70`lerde “Sangaçal-Deniz” ve “Duvani-Deniz” kazıları yapılmıştır. 

Kür çukur arazilerinde Kürovdağ, Murathanlı, Mollakend, Kemalettin yatakları vardır. 1998 senesinde Azerbaycanda 11,4 milyon ton petrol üretiliyordu. Karada petrol rezervleri azalsa da, Hazar denizinde hayli yeni yataklar (Azeri, Güneşli, Çırag, Şahdeniz,Karabağ) bulunmuştur. Bunlar içerisinden en büyük olanı “Azeri” yatağıdır ki, hem petrol hemde gazla zengindir. İçeriği itibarile dünyada fark yaratan Azerbaycan petrolünden 90 çeşitte ürün alınmaktadır. Özellikle, yağlar, yakıt ve mazot ve diğerleri. Azerbaycan petrolü dış pazara Bakü-Novorossiysk, Bakü-Supsa (Gürcistan) ve Bakü-Ceylan (Türkiye, 2006`dan beri) ulaştırılıyor. 

Azerbaycanda %90 doğal gaz üretimi Hazar denizinden yapılmaktadır. Karadaki en büyük yatakları Karadağ-Gobustan, Gürgen-Zire ve diğerleridir. Ülkede her yıl 6milyar  m3  doğal gaz üretilmektedir. Hazardaki en büyük gaz yatağı “Şahdeniz”dir. Önümüzdeki yıllarda azerbaycan doğal gazı Bakü-Erzurum kemeri ile Türkiyeye pazarlanacaktır. 

Azerbyacan elektroererji anamaddeler ile zengindir. Tüm elektrik istasyonlarının toplam gücü 5 milyon kvt-tır. Bununların %80`ni  İES`ler , %20`ni ise Ses yönetmeni : `ler ödemektedir. Yılda kişibaşına 3300 kvt enerji üretilmektedir. İES`ler 2 kısma ayrılmaktadır.  1. DRES (devler bölge elektrik istasyonları), 2. İEM (sıcaklık elektrik merkezleri)-bu elektrikle beraber hemde buhar üretmektedir. İES`ler doğal gaz ve mazotla çalıştırılmaktadır. İEM`ler genellikle Bakü, Sumgayıt, Gence, Mingeçevir, Şirvanda kurulmuştur. En güçlü İES (1.2 mln kvt) Şirvan Avrupada ilk açık tipli DRES`dir. Azerbaycanda da ilk İES`ler (Kırmızı yıldız ve Sabuncu) Baküde kurulmuştur. Sonraları Sumgayıtda 2 İEM kurulmuştur. Daha sonraları ise Gencede İEM ve Mingeçevirde İES inşa edilmiştir. En son DRES Abşeron`un kuzeyinde kurulan “Şimal” DRES`dir.

Bundan başka, Azerbaycanda SES`ler (Su Elektrik İstasyonları) faaliyet göstermektedir ki, bunlarda hidroenerji rezervleri olan nehirler üzerinde inşa ediliyor. Ülkede ilk SES Gedebey bölgesinde Galakendde bakır eritmek için inşa edilmiştir. Kür nehri üzerinde de kaskad SES`ler inşa edilmiştir. En güçlü SES`ler (360 bin kvt) Mingeçevir SES`dir. Buradaki su deposu hem sulama işlemi hemde su akımını  nizamlamaya, hemde taşkınları önlemeye hizmet ediyor. Yevlahda Varvara SES, Şemkir SES, Yenikend SES, Serseng SES (Terter), Aras SES hala daha Azerbaycan nehirlerinin enerjisinden tam yararlanamıyor. Azerbaycan elektrik şebekesi – Rusya, Gürcistan, İran, Türkiye ile bağlantı kurmuştur. Ülkede ekolojik temiz olan perspektif-rüzgar, güneş ve geoterman (sıcak su) kaynakları vardır. 

Elektronik makina üretimi sanayi kompleksi birbiri ile karşılıklı bağlantıda olan enerji üretimi, elektroteknoloji, radyoelektrotekmoloji, makina yapımı, tezgah yapımı ve diğer alanları içeriğinde barındırmaktadır. Sanayi alanları arasında makina üretimi üretilen ürünlerin değerine ve işcilerin sayısı açısından 1. sıradadır. Azerbaycanda makina üretiminin farkl alanlarına ihtiyaç olmuş olsa da biçok modern makina yapımı alanları daha tam gelişmemiştir. Son yıllara kadar Azerbaycanda makina üretiminin petrol cihazları üretimi alanında uzmanlaşmıştır. O, bu alanda üretilen genel üretimin ¼`nü ödüyor. Petrol alanı makinaüretiminde en yeni tesislerden biri “Başneftkimmaş Birliği”dir. Bu tesis ürettiği ürünü 40 ülkeye ihrac etmektedir. Sahil kasabasında olan Bakü derin özüller fabrikasında hazırlanan istasyoner platformlar sayesinde Hazarın 200-300 metre derinliğe  kadar kuyu kazma yapıla biliniyor. Azerbaycanda bu alanda diğer büyük tesisler -Setterhan fabrikası, Keşle makina yapımı fabrikası, Binegedi kil ve çelikdöküm fabrikalarıdır. Baküde elektrikdöküm fabrikası kurulduktan sonra Azerbaycan artık çelik ithal etmiyor. Son yıllarda Azerbaycanda makineyapımından başka elektroteknoloji, cihaz yapımı, radyoteknoloji gibi daha yeni alanlar gelişmiştir. Elektroteknoloji alanında yüksek uzman personel ve hammadde talep etmektedir. Azerbaycanda en büyük elektroteknoloji tesisleri şunlardır: Baküde klimalar, suğutucular, akümlatörler transformatörler üreten fabrikalar, Şamahıdaki “Star” televizyon, Mingeçevirdeki kablo fabrikası, Salyanda su ısıtıcıları fabrikası var. Radyoelektroteknoloji fabrikaları Baküde –EHM fabrikası, Bakü radyo, “Nord” “Azon” ve diğer fabrikalar aittir. Nakliyat makinayapımına-otomobil ve gemi yapımı aittir. Baküde gemi yapımı fabrikasında küçük yedek gemileri yapılmaktadır. Baküdeki otmobil fabrikasında yük ve yolcu arabaları üretiliyor. Gencedeki otomobil fabrikasında “Oka” otomobilleri ve “Belorus” traktörleri üretilmektedir. Şamahıdaki otomobil fabrikasında ise “Azsamand” ve “Aziz” otomobilleri üretilmektedir. Mingeçevir ve Zeyemde tarım arabaları hazırlanmaktadır. Azerbaycan`ın kimya sanayisi ürettiği ürünün hacmi itibarile ağır sanayi alanları içerisinde yakıt-enerji ve makinayapımı sanayisinden sonra 3. yeri almaktadır. Azerbaycan`ın kimya sanayisi petrol ve doğal gaz, yuz, iyotlu ve bromlu maden suları, renkli metal atıkları ve kısmen de ithal hammade esasında faaliyet göstermektedir. 

Azerbaycanda ilk kimya fabrikası 1879 senesinde Baküde kurulmuştur. Azerbaycan`ın en büyük kimya merkezi ise Sumgayıttadır. Kimya tesislerinde –sentetik kauçuk, otomobil lastikleri, plastik kitle, suni lif, mineral kübre, soda, klor, iyot, deterjan, sabun, ilaç hazırlanıyor. Bol hammadde , işçi gücü ve enerjisi olan Bakü-Sumgayıt sanayi kavşaklarında  petrokimya sanayisinin gelişimi için elverişli şartlar vardır. Bakü petrol-yağ ve Yeni bakü petrol ayrıştırma fabrikalarında yakıt, dizel yakıtı, yaölar ve diğerler üretiliyor. 

Azerbaycan`ın en büyük kimya tesisleri Sumgayıtdaki “Kimyasanayi” birliğidir. Azerbaycan`ın diğer iki kimya fabrikası ise Sumgayıtdaki “Superfosfat”, “Meişet kimyası”, “Üzvi sentez” , “Sentetik kauçuk”; Baküdeki “Şin”; Salyandaki “Plastik kitle”; Gencede sabun-cila-boya; Baküde, Büyük Şorda, Bakıhanov kasabasında eczacılık, Neftçaladaki “iyot-brom” fabrikalarıdır. Kimya fabrikaları doğal değerli hammadeyi daha az kullanarak daha ucuz ürünler hazırlamaktadır. Fakat bu fabrikalar ekolojik dengeyi bozuyor. Bu problemi ise teknolojik arıtma  cihazları kurulumu ile halletmek mümkündür. 

Ülkede metalurji sanayinin gelişimi için şu imkanlar vardır. Bol ve rengarenk hammade ve türlü metal atıklarının olması, 2. Yerli enerji reserslerinin-petrol ve doğal gazın olması, 3. metal talebi , sanayi ve inşaat sektörünün olması, 4. Uzman kadro ve iş rezervlerinin olması, 5. Mevcut maddi-teknik altyapı üzerinde yeni alanların kurulması imkanı. 

Metalurji 2 kısma bölünmektedir. 1.Siyah ve 2. renkli metalurji.

Siyah metalurjiye demir filizinin çıkarılması ve saflaştırılması, dökme demir ve çelik eritilmesi, prokat ve ferroerintilerin üretimi aittir. Azerbaycanın en büyük siyah metalurju merkezleri –Sumgayıt, Bakı, Taşkesendir. Taşkesen Azerbaycan`ın en büyük dağ-maden sanayisi merkezidir. Taşkesendeki demir filizi yatağı civarında filiz saflaştırma fabrikası vardır. Burda filizler saflaştırıldıktan sonra Gürcistan`ın Rustavi metalurji fabrikasına gönderiliyor. Çünki Azerbaycan`da demir filizinin eritilmesi için gereken kokslaşan taş kömür yoktur. Sumgayıtdakı boru-prokat üretiminin başlanması petrol ve doğal gaz sanayi`nin  gelişimi ile bağlıdır. Makina yapımının gelişimi ve metal atıkları`nın çokluğu Abşeronda metallerin geri dönüştürülmesi fabrikası`nın ve küçük metalurji atölyelerinin faaliyetini gerektiriyor. Azerbaycan`da siyah metalurji`nin gelişiminde Gazah idari bölgesinin Taş Salahlı köyündeki bentonit kil yatağının rolü büyüktür. Bu kil çelik eritilmesinde kullanılıyor. Siyah metalurji şu aşamalardan geçmektedir: demir filizi çıkarılması, saflaştırılması,dökme demir→çelik→prokat.

Renkli metalurji`nin Azerbaycanda güçlü gelişimi için yeteri kadar elektrik enerjisi, alunit, molibden, cıva ve polimetal filiz yatakları mevcuttur.  Renkli metalurji şu tesislerden oluşmaktadır: Sumgayıt ve Gence alüminyüm fabrikaları, Bakü ve Gence renkli metallerin işlenmesi fabrikaları, Sumgayıt alüminyüm prokat fabrikasış. Bol hammadde ve elektrik enerjisinin bulunması sebeile renkli metalurji sanayisi Abşeron, Gence-Gazah ve Nahçıvanda daha güçlü gelişmiştir. Şeki-Zakatala, Yukarı Karabağ ve Kelbecer-Laçin bölgelerinde de geliştirmek mümkündür. Azerbaycanda alüminyüm sanayisi Gence ve Sumgayıtta daha geçle gelişmiştir: alüminyüm oksidi ve alüminyüm üretimi aşamalarından oluşmaktadır. Taşkesendeki Zeylik alünit yatağı, sülfat asiti, kalyum kübresi ve diğerleri üretiliyor. Azerbaycanda metalürji`nin en genç alanı kırıntı metalürjisidir. Baküde türlü kırıntılardan hazır metal ürünler üretebilen fabrika faaliyet göstermektedir. Azerbaycanda metalürji`nin geliştirilmesi için tüm şartlar-bol hammadde ve enerji, uzman kadro vardır. Metalürji büyük miktarda hammadde ve yakıt tükettiği için bu alana dair fabrikalar hammadde ve yakıt rezervleri civarlarında, bazen ise onlar arasında oluşturuluyor. 

Azerbaycan ormanlarında kesim yapılamıyor. Genellikle sanatoryum, toprakkoruyucu, tarlakoruyucu, su ve yolkoruyucu ormanlardır. Orman sanayisi mekanik işlenme (tahta, inşaat ağaç) ve kimyevi işlenme (kağıt selülos) alanlarına bölünmektedir. Azerbaycanda genellikle mekanik işlenme sanayisi, yani mobilya sanayisi – gerekli tahta. Direk Rusyadan getirtiliyor. Mobilya fabrikaları genellikle tüketici bölgelerde (Bakü, Gence, Sumgayıt, Nahçivan, Zagatala, Haçmaz, Lenkeran gibi büyük kentlerde) yerleşdiriliyor.

Yerli dayanıklı gövdeye sahip meşe ağacı, fıstık, gürgen ağacı, ceviz, dut, karaağaç, kestane ağacından mobilya, kapı, pencere, çerçive, parke hazırlanıyor. 

İnşaat sanayisi 3 ana bölümden teşkil olunmuştur: 

1. Mineral inşaat hammaddesi – kum, çakıl, taş, mermer.

2. Örgü malzemeleri – çimento, kireç, alçı

3. konstüksüyon malzemeleri – beton ve demir

İnşaat özellikle Abşeronda gelişmiştir. Burda taş, cam, inşaat kumu, seramik rezervleri büyük miktardadır. Mişar taşı- Kardağ, Güzdek, Şüvelan, Korgöz karhanelerinde üretiliyor. Karadağda çimento fabrikası, Baküde –demir-beton konstrüksüyon fabrikası, Asbest, kiremit, tuğla vardır. 

İnşaatta ikinci yer Gence-Gazah idari bölgesinindir. Gencede- konut ve sanayi inşaatı fabrikası, Gazahda –demir-beton, Taşkesende ve Tavusta – çeşitli inşaat fabrikaları vardır. 

Üçüncü yer Mingeçevir – Şeki idari bölgesinindir. Mingeçevirde demir-beton fabrikaları vardır. 

Dördüncü yer Karabağ idari bölgesine aittir. Ağdam, Hankendi, Şahbulagda taş ve demir beton üretiliyor.

Beşinci yerde ise Nahçıvan duruyor ki, burada özellikle cam üretiliyor.  

Azerbaycanda başlıca alan hafif ve yiyecek sanayisidir. 

Hafif sanayi ürün hacmine göre  Azerbaycanda 2. yerdedir. Üretilen sanayi ürünü`nün %80`ni dokumacılık alanına aittir. Ülkede genellikle pamuk, ipek, yün kumaşlar dokunuyor. 

Azerbaycanda tarihen yün hammaddesi bol olmuştur. Dokumacılıkta yün`ün payı %11`dir. Bu yerli halı dokumaya hizmet ediyor ve yeteri kadar eski bir alandır. Guba, Şirvan, Gazah, Abşeron, Karabağ, Nahçıvan ve Gencede dokunan halılar özellikle meşhurdur. Pamuk`ta halı dokumacılığına hizmet etmektedir. Pamuk ipler yerli boyalarla boyanmaktadır. 

İpek halı eski ve ananevi bir alandır. Bu alanda Şeki, Şamahı, Ordubat, Basgal (İsmayilli) fark yaratmışlardır. İpekcilik`in ana hammaddesi kozadır. İpek ve pamuk tarihen büyük ipek yolları ile Azerbaycandan Avrupa pazarına pazarlanmıştır. 

Pamuk kumaş üretiminde tarihen gustar temizleme ve dokuma daha sıkca kullanılmıştır. Günümüzde yalnız Baküde pamuk kumaş fabrikası ile beraber 11 pamuk temizleme fabrikası vardır. Gence ve Mingeçevir şehirleri de bu alanda özellikle farklılık göstermektedirler. 

Tekstil  sanayisi genellikle büyük şehirlerde gelişmiştir. Aynı zamanda Bakü ve Gencede ayakkabı fabrikaları ve deri fabrikaları vardır. 

Yiyecek sanayisi Azerbaycan sanayisi`nin %30`nu teşkil etmektedir. Uzmanlaşma alanları  şarapçılık, sebze-meyve-konserve, et-süt ve diğerleridir. 

Yiyecek sanayisinin en verimli alanı şarapçılıktır. Ilk üretim üzümcülük bölgelerinde , şişelere doldurma ise Bakü, Gence, Şemkir, Gök-çay, Gök-göl ve Nahçıvandadır. 

Konserve sanayisi –sebzecilik ve bağcılıkla uğraşan bölgelerde yer almaktadır. En büyük sebze-meyve fabrikası Haçmastadır. Bununla beraber Guba, Gusar, Hudat, Ordubat, Gah, Lenkeran, Ucar,Gökçayda da konserve fabrikaları vardır.  Zakalada fındıktemizleme fabrikası , Maştağada zeytin konserve fabrikası faaliyet göstermektedir. 

Et-süt sanayi  genellikle şehir civarlarında oluşturuluyor. Bakü (Hırdalan et fabrikası), Gence, Şeki, Mingeçevir, Şirvan, Lenkeran ve Nahçıvanda et fabrikaları vardır. 

Balıkcılık – Hazar ve Kür nehri üzerine kurulmuştur. En büyüğü Kür`ün döküldüğü yerde Banke balık fabrikasıdır. Burda balık ve siyah havyar işleniyor. Bundan başka Büküde Hövsan kasabasında da balık fabrikası vardır. Lenkeran, Hudat (Haçmas) , Mingeçevirde balık fabrikaları faaliyet göstermektedir. Balıkları çoğaltmak amacı ile balıküretim tesisleri kurulmuştur. Sarısu ve Hacıgabul göllerinde de balık üretilmektedir.