Ateşperestlikle bağlı felsefi fikirler

Azerbaycan felsefi önemli akımlardan biri Zerdüştilik olmuştur. Zerdüştiliğin kitabı “Avesta”da dönemin sosyal ve kültürel, özellikle felsefi  düşüncesine ilişkin ansiklopedik bilgiler toplanmıştır.  Kadim ve Orta Çağ kaynakları, ayrıca daha sonradan yapılmış birçok araştırmalar Zerdüşt’ün Azerbaycan topraklarında yaşadığına, “Avesta”nın bize ulaşan metninin orijinalinin ise Atropatena ve Raga’dan olan Maglar tarafından yazıya alındığına ilişkin bilgi vermekteler.

İlk dönem Zerdüştilik düşünceleri Gat’larda yer almıştır.  O dönemde geniş yayılmış politeist algılamalardan farklı olarak, Zerdüşt mevcudata monoteistçesine yaklaşırken onun ilk sebebi olarak Ahura Mazda’ya (Hürmüz) görürdü. Gatlarda Kainatın terkibi – yer, göy, okyanus, ışık, dağ ve denizlerin zaman içinde yaranmasına, cennet, hakikat, hayır, barış, emek severlik vs. felsefi, sosyal, etik ve estetik konular ele  alınmıştır.

“Avesta”ya göre Ahura Mazda nurundan gök cisimlerini, ruhundan ise altı ölmez Hayır tanrıçasını yaratmıştır. Bunlar  Ahura Mazda’nın özelliklerini oluştururlar. Bu, Yaradılışın birinci evresiydi. İkinci evrede Ahura Mazda maddi, hislerle idrak edilen, kamilliyi ve Hayrı temsil eden mevcudatın temelini yaratmıştır. Maddi alem yarandıktan sonra bura Şer ruhu dahil olmuş ve Şer ile Hayır arasında mücadele başlamıştır. Beşeriyetin görevi Şer ruhuna galip gelmektir. Bu galebe insanların mutlu yaşayacağı üçüncü evre olacaktır.

“Avesta”da Şer ruhuna karşı Hakikat, Adalet ve Işık simgesi olan Arta vardır. Ruhların mücadelesinde Kainat’ta nefislerin taşıyıcıları (insan, hayvan, bitki, mineral vs.) faal rol alır. Kainatın dahilindeki bütün şeyler canlıdır. Nefis hem somuta, hem de soyuta aittir. İnsanın nefsi – onun inancı, dünya bakışı, manevi ilkeleriyle birlikte onun davranış tarzıdır. Bunlar tümüyle insanın mahiyetini temsil eder ve insan özgür iradesiyle Hayır veya Şer yolunu seçer. Gatalarda önemli yeri savaşa karşı ve her türlü zulme karşı itiraz, sosyal sorunlar,  köylülerin ve fakir tabakanın çıkarlarının savunulması, doğanın – toprak, su, bitki ve hayvanların korunması konuları yer alır ve bunda insanın rolü vurgulanmıştır.

Zerdüştiliğin manevi ilkeleri Humata (iyi fikir, düşünce), Huhta (hayırlı söz), Hvarşta (hayırlı amel) barışı, asayişi korumak, zahmet çalışkanlık,  iktisat etmek, hayırseverlik, adalet isteklerini ifade eder. Zerdüştilik sosyal düşünce tarihinde bu arzu, teklif ve talepler üzerinde kurulmuş, maddi ve manevi yönden bize malum ilk kamil toplumu tasvir eder.

Zerdüştilik İran’da hakim din konumuna geldikten sonra gelecekte evrensel ve insani hükümleri yerini, genel olarak ayin ve merasimlerine terk etmiştir. Fakat Zerdüştiliğin ilk başlangıç, ışık, zulmet, Hayır, Şer, hakikat vs. kavramların anlamları binyıllar boyunca toplumsal düşüncede yaşamıştır. Sonralar, özellikle Azerbaycan ve Orta Çağ İslam dünyasında Zerdüştilikten kaynaklanan mistik felsefesi, demokratik ve hümanist yönüyle bilinen ideolojik akımlar Zerdüştilik düşüncelerinin yaşaması üçün olumlu altyapı oluşturmuştur.