Azerbaycan’da Petrol Milyonerleri

Azerbaycan ve Rusya’da petrol sanayisinin gelişmesinde Azerbaycan petrol milyoncularının önemli rolü olmuştur. Bunlar arasında Hacı Zeynalabdin Tağıyev’in (1838-1924), Musa Nağıyev’in (1842-1919), Şemsi Esedullayev’in (1840-1913), Ejderbey Aşurbeyov’un (1855-1921), İsabey Hacınski’nin (1861-1919), Murtuza Muhtarov’un (1855-1920) büyük hizmetleri olmuştur. 19. yüzyılın sonu 20. yüzyılın başlarında Bakü’de birkaç ünlü yabancı şirket de (Nobel kardeşleri, Rotshildler, Mantaşev, Şibayev ve Unanov) faaliyet göstermiştir. Bunlar arasında Nobel ve Rotshildler şirketi daha ünlü idi. 

Rusya’da ve bütün Müslüman dünyasında tanınmış ve saygıdeğer petrol milyonerlerinden biridir. Fakir ailede doğmuş, sade duvar ustasından milyoner ticaret adamına kadar zor, ama şerefli bir yol kat etmiştir. 1875 yılında temeli atılmış “H.Z.Tağıyev” firması güçlü petrol sanayi birliğine dönüşmüş ve 25 yıl müddetinde petrol işinin tüm alanlarında faaliyet göstermiştir. Tağıyev milli ekonominin değişik alanlarına - petrol çıkarma, ticaret merkezleri açma, un fabrikalarının inşası, balıkçılık vs. yatırım yapmıştı. 

1897 yılında onlar tarafından “Elyaflı Ürünlerin İmal Edilmesi İçin Kafkas Anonim Şirketi” kurulmuştur. Diğer yerli iş adamlarıyla ticaret yapılması için 1914 yılında Bakü ticaret bankasını kurmuş ve bu bankanın yönetim kurulu üyesi seçilmiştir. 1916 yılında Tağıyev Azerbaycan’da ve Dağıstan’da faaliyet gösteren “Tağıyev Balık Sanayisi Anonim Şirketi”ni kurmuştur. 

Tanınmış petrol milyoneridir. Çok fakir bir ailede doğmuş, kıvrak zekâsı ve yeteneği sayesinde milyoner olmuştur. 1915-1916 yıllarında Tağıyev’in sermayesi altınla 6 milyon ruble olsa da, Nağıyev’in sermayesi kat-kat çok değerlendiriliyordu. M.Nağıyev Bibiheybet koyunun kurutulması için ortaklığın tesis edilmesine, kurutma için yeteri kadar hızlı yapılan inşaat çalışmalarına hayli para ayırmıştı (1917 yılına kadar proje işlerinin %70’i gerçekleştirilmiştir). 

Sadece Bakü’de değil, ayrıca onun sınırlarından uzakta ünlü petrol milyoneri ve nüfuzlu iş adamı olmuştur. Şemsi petrol sanayisi “patlaması” döneminde, akıl ve yeteneği sayesinde milyoner olmuştur. 1893 yılında 500 ruble değeri olan “Şemsi Esedullayev” petrol çıkarma firmasını kurmuştur. 1913 yılında ise firmasının bütçesi 10 milyon ruble olmuştu. Esedullayev’e ait deniz gemileri Hazar denizini ve Volga’yı yararak geçiyordu; Şemsi petrol ve petrol ürünlerinin taşınması için gemilerin ağırlık kapasitesi sadece Nobel firmasının gemilerinin ağırlık kapasitesinden az idi. Böylece, Hazar’da “Zerdüşt” Nobel gemisi göründükten sonra Esedullayev de petrol taşıyan, üç  “A”- Asya, Afrika ve Amerika adlı üç tanker aldı. 1907 yılında Nobel firmasında petrol borularının toplam uzunluğu 17 verst, Ş.Esedullayev’de ise 12,5 verst’di. O, Rusya’da, Türkiye’de, İran’da ve Avrupa’nın bazı ülkelerinde kendi şubelerini açmıştır. 

Petrol milyoneri, Bakü’de Aşurbeyovlar’ın neslinin parlak şahsiyetlerinden biri. O aklı, itibarı ve büyük malvarlığı sayesinde ülkede ve Rusya’nın çok saygıdeğer birisiydi. Aşurbeyov 1888 yılının ekim ayının başlarında İmparator III. Aleksandr’ın Bakü’ye gelişinde görüştüğü kişiler arasındaydı. 19. yüzyılın sonunda Aşurbeyov petrol işiyle uğraştı. 1893 yılında Sabunçu’da kuyularından birinden petrol çıkması sonucu Ejder beyi milyoncu oldu. Bundan sonra o, daha 5 petrol kuyusu sahibi oldu. Onlardan ikisini kendisi, ikisini “Nobel kardeşleri” firmasına, birini ise “S.M.Şibayev” firmasına kiraya vermiştir. Başka petrol milyoncuları gibi E.Aşurbeyov da devrime kadar Bakü’nün ekonomik, sosyal ve kültürel gelişiminde önemli rol oynamıştır. 

Petrol milyoneridir. Fakir aileden çıkmış, işçilikten grup başkanlığına yükselmiş, daha sonra şirket sahibi olmuştur. Diğer Bakü milyonerleri gibi petrol sayesinde zengin olmuştur. Petrol üretimi için modern teknoloji ve teçhizatlar onun adıyla bağlıdır. O, her hangi bir özel eğitim almadan kendisi öğrenmiş yetenekli mucit idi. Onun icat ettiği ve “Muhtarov” adını taşıyan kazma aleti tüm dünyada meşhurdu ve birçok ülkelere ihraç ediliyordu. (Rusya’nın mekanik imalathanelerinin büyük şirketlerine “Murtuza Muhtarov” şirketi dışında “Molot”, “Rapid”, “Votan” ve “Robur” gibi şirketleri de örnek gösterebiliriz.) 

“Nobel Kardeşlerinin Petrol Üretimi Ortaklığı” 18 Mayıs 1879 tarihine rastlıyor. Fakat İsveç ailesinin Abşeron’da faaliyeti daha önce başlamış (1879 yılında İmparator II. Aleksandr tarafından “Branobel” telgraf unvanlı “Nobel Kardeşlerinin Petrol Üretimi Hissedar Ortaklığı ” kurulmuş ve tesis edilmiştir). 

Artık 1873 yılında Nobel kardeşlerinden büyüğü – Robert (1829-1896 yıllarında) bir küçük kardeş olan Ludwig’den (1831-1888 yıllarında) alınmış tüfek kundakları için ağaç tedariki amacıyla Kafkas’taydı. Abşeron yarımadasında “petrol” durumunu hızla değerlendirerek, Robert sermayeyi petrol işine yatırmıştır. Bu elbette ki riskli işti, ama onun Finlandiya’da kerosin ticaretinde kısmen tecrübesi vardı. Robert, petrol işinin perspektifli olduğunu, Rusya pazarının ithal (Amerikan) petrol ürünleriyle dolu olduğunu düşünüyordu. 

1875 yılından başlayarak Nobel kardeşlerinin Azerbaycan petrol sanayisinde faaliyeti artmıştır. Kurucuları (tesisçileri) Robert, Ludwig ve Alfred (1833-1896 yıllarında) Nobel ve başkaları olan firmanın esas sermaye faaliyetinin birinci yılında 3 milyon rubleye ulaştı. Firma petrol yatağının tespit edilmesinden son petrol ürünlerinin satışına kadar kardeşlerin yönetimindeydi. 

Sadece 1894 yılında “Nobel Kardeşleri” firması 21 anlaşmaya göre yaklaşık 10 milyon pud petrol yakıtı alarak depolamışlardır. Bu faaliyetler sonucunda 19. yüzyılın sonlarına L.Nobel Rusya’nın tam bir “mazot kralına” dönüşmüştür. 

Sonuçta “Nobel Kardeşleri” firmasının Abşeron ve Bakü’deki faaliyeti Rusya petrol sanayisinin bütün alanlarında hızla gelişmesine ivme kazandırmıştır. Bakü petrol şehri sonradan Nobellerin “petrol imparatorluğu” adlandırılmış ihtişamlı binanın yapılması için temel oluşturmuştur. 

1900 yılında “Nobel Kardeşleri” şirketinin ve Rotshild’in “Hazar-Karadeniz Cemiyetinin” hissesine hâsılatın %21’i ve Bakü’den petrol ihracatının %40’ı denk geliyordu. Aynı yılın başlarında 6 en büyük petrol imalatı fabrikası kerosin ihtiyacının %44’ünü karşılarken, bunun %22’den fazlası sadece “Nobel Kardeşleri” firmasına ait idi. 

1914-1917 yıllarında “Nobel Kardeşleri” firması 30 milyon rublelik ana sermayeye, 13’ten fazla fabrikaya (hem de, 6 petrol imalatı fabrikasına) sahip idi. 1916 yılında onun genel petrol hâsılası ise 76 milyon pul petrol olmuştur. 

Böylece, hazırda dünyanın en muteber mükâfatı olan Nobel mükâfatının önemli kısmını Bakü petrolünden elde edilmiş sermaye ile ödüyordu.

Paris’te Banka ortakları olan Rotshild Kardeşleri 19. yüzyılın 70’li yıllarının sonundan itibaren Rusya petrol madenleriyle ilgileniyorlardı. Yalnız 16 Mayıs 1883 yılında iflas etmiş Batumi Petrol Sanayisi ve Ticaret Cemiyeti bünyesinde Bakü’de yeni firmanın – “Hazar-Karadeniz Petrol Sanayisi ve Ticaret Cemiyeti” (“Hazar-Karadeniz Cemiyeti” adlanacaktır).  Firma tesis edildiği tarihten itibaren, 135 küçük ve orta müesseseden Rusya’ya ve yabancı ülkelere göndermek için kerosin alarak faaliyetini hızla geliştirmiştir. Üstelik Rotshildler beyaz petrolün komisyon satışıyla ilgili anlaşmaları belli işletmelerle imtiyazlı şartlara bağlıyordu, bu da aşağıdaki sonuçları doğuruyordu: 1884 yılında firma tarafından Bakü’den yurt dışına taşınmış ürünün miktarı 2,4 milyon pud idi. 5 yıl sonra bu rakam ortalama 30 milyon puda ulaşmıştır. Rotshildlerin ün kazanması için Bakü’den Antverpen’e kerosin taşıyan “Fergüsson” petrol vapuru önemli rol oynamıştır. Daha sonralar kerosin Londra’ya da tedarik edilirdi (“Fergüsson” gemisi İsviçre’deki Motala şehrinde fabrikada inşa edilmişti; önceler bu fabrikada Nobellerin “Zerdüşt” gemisi inşa edilmişti). 

Şunu belirtmemiz gerekir ki, Rotshildler Rusya’da 6 milyon altın paraya ve 25 milyon frank yıllık sermayeye sahip olmakla faal surette işe başladılar. 

“Hazar-Karadeniz Cemiyeti” elde ettiği başarıdan dolayı Rotshildlerin (önceler Nobellerin) Rusya’nın üst yönetim kurumlarında sahip oldukları bağlantılara minnettar olmalıydı. “Nobel Kardeşleri” firmasıyla birlikte Rotshildlerin “Hazar-Karadeniz Cemiyeti”  80’li yılların sonunda Rusya’nın petrol işinde liderlik eden petrol firmalarından birine dönüşmüştür. 

Şunu da belirtmemiz gerekir ki Rotshildlerin “Hazar-Karadeniz Cemiyet”i, Güney Kafkasya demiryollarında mevcut sayısı (600 adet) gereken sayıda taşıma aracı ihtiyacını karşılamak için yetersiz olan özel tank vagonları yerleştirmek izni almıştır. 1887 yılında 300 tank vagon yerleştirmişti. Bir yılda %6 faizli 5 yıllık müddete alınan borcun ödenilmesi şartıyla 1500’den fazla tank vagonların kurulması için birçok fabrika sahiplerine kredi vermişti (2 milyon ruble). Bu  sayede 1888 yılı aralık ayında Bakü’ye gönderilen kerosinden doldurulmuş 3932 vagondan 1800’ünü Rotshildlerin firması kabul etmiştir.