Azerbaycan\'da eski el yazmaları

Azerbaycan topraklarında ilk kitabın XI yüzyılda yazıldığı bilinmektedir. Ortaçağda Azerbaycan\'da Türk, Arap ve Fars dillerinde nefis el yazma örneklerinin meydana gelmesi, dünyanın en popüler kitaplarının ülkeye getirilmesi ile ulusal kitap kültürümüz ileri derecede zenginleşmiştir. Kaynaklar bu dönemde Azerbaycan\'da 1 milyondan fazla el yazma kitabının biriktiğini göstermektedir.

1924 yılında halkın yazılı mirasının korunması amacıyla bir çok aydınların girişimiyle I GenelAzerbaycan Ülkebilim Kongresi\'nde el yazma kitaplarının, belgelerin ve eski basılı kitapların bir araya gelmesi ve ayrıca kütüphanede tutulması hakkında karar kabul edilmiş, bu iş 1929 yılından uygulanmaya başlamıştır. Toplanmış anıtlar Azerbaycan\'ı Öğrenme Cemiyeti\'nde kütüphane şeklinde muhafaza edilmeye başlamış, sonraları akademinin çeşitli kurumlarında tutulmuştur. 1950 yılında birikmiş malzemelerin sayısının arttığını, bunların korunması için özel güvenlik ve iklim rejiminin gerekliliğini gören Azerbaycan İlimler Akademisi öneriler sunmuş ve Azerbaycan Bakanlar Kurulu ayrıca bir işletme olarak Azerbaycan İA Cumhuriyet El Yazmaları Fonu (CEF) kurulmasına ilişkin karar kabul etmiştir. 80 \'larda artık CEF Akademi sisteminde kendine hakketiği yer tutmuş bir enstitü çapında faaliyet gösteriyordu. Bunun sonucu olarak 1986 yılında Azerbaycan İA El Yazmaları Enstitüsü kurulmuştur.

Bugün Azerbaycan MİA Füzûlî namına El Yazmaları Enstitüsü dünyada en zengin Doğu yazılı anıtları birikmiş el yazma merkezlerinden biri olarak düşünülüyor ve Azerbaycan el yazmalarının muhafaza edildiği tek ulusal enstitü gibi faaliyet gösteriyor.

Şu anda El Yazmaları Enstitüsü koleksiyonunda sayısı yaklaşık 60 bin olan çeşitli nitelikteki materyaller tutulur. Bunlardan yaklaşık 12 bini el yazma kitabıdır (her kitapta ortalama 4-5 eser yazıldığını düşünürsek, 40 binden fazla eserin el yazmasıdır), diğerleri ise tarihi arkeografik belgeleri, XIX yüzyılın ikinci yarısı - XX yüzyılın birinci yarısı (Samed Vurğun`a kadar) Azerbaycan kültür adamlarının kişisel arşivlerini, taşbasma ve eski basılı kitaplarını, eski dönem basın materyallerini, foto ve fotokopileri, mikrofilmleri, ayrıca azerbaycanbilimin çeşitli alanlarına ilişkin çağdaş kitapları kapsıyor. Bin yıllık bir dönemi kapsayan Azerbaycan ve diğer Müslüman doğu ülkelerinin Türk, Arap ve Fars dillerinde yazılmış anıtları enstitüde oluşturulmuş özel iklim koşulları olan hazinelerde muhafaza ediliyor. Doğunun, neredeyse, tüm büyük klasiklerinin eserleri veya onlardan örnekler enstitünün koleksiyonunda temsil edilmiştir.

Geçen yüzyılın 50-80\'li yıllarında El Yazmaları Enstitüsü\'nde Azerbaycan el yazmabiliminin bazı alanlarının temeli atılmış, bununla da, Kitab-ı Dede Korkut un metni, Hakani Şirvani, Şeyh Mahmud Şebüsteri, Seyid İmadeddin Nesimi, Kişveri, Şah İsmail Hatai, Füzûlî, Abbasgulu ağa Bakıhanov, Hurşidbanu Natevan, Heyran hanım, Fatma hanım Kemine, Lütfeli bey Azer, Mirza Hasan Garabaği ve b. bir takım klasiklerin hayatı öğrenilmiş ve eserleri yayınlanmıştır.

Azerbaycan İlimler Akademisi El Yazmaları Enstitüsü\'nde ortaçağ Doğu el yazmaları toplanır, düzene salınır, muhafaza ediliyor ve yayınlanır. Şu anda burada Türk, cığatay, Fars, Arap ve diğer dillerde 40.000 \'e yakın belge vardır. Onlardan 11 binden fazlası eski el yazma eserlerdir. Bu metinler bize ortaçağda insanların tıp, astronomi, matematik, şiir, felsefe, hukuk, tarih ve coğrafya hakkında hangi görüşte oldukları hakkında bilgi verir.

40 bin türlü materyal toplanılan El Yazmaları Enstitüsü\'nün 3 el yazması UNESCO el yazmalar mirasına alınmıştır.

Enstitünün en değerli sanat incilerinden biri de XII yüzyıl Azerbaycan şairi Nizami Gencevi tarafından yazılmış şiirler derlemesi olan Hamse nin tam el yazmasıdır. El yazmanın yüzü 1636 yılında Dust Muhammed ibn Derviş Muhammed Derehtiçi tarafından yazılmıştır. El yazmanın tek olmasının nedeni şudur  ki, Dust Muhammed el yazmayı düzenlerken, elde edilmesi mümkün olan en eski Hamseyi almış ve kendi el yazmasının yüzünü ondan çekmiştir. Metin XV yüzyılda yayılmış yazı üslubu olan nestelig hattı ile yazılmıştır. Tüm şiirin başlığı parlak renklerle ve şık altın desenlerle süslenmiş. Burada İsfahan minyatür okuluna ait minyatürler vardır.

El Yazmaları Enstitüsü\'nde Senai`nin Hakikat Bahçesi (1625 yılında yazılmıştır), Emir Hüsrev Dehlevi`nin Sekiz Behişt (1579), Nizami Gencevi\'nin Yedi güzel (1636), Urfi`nin Divan (XVII yy), Hafız Şîrâzî\'nin Divan (1584), Mektebi\'nin Leyla ve Mecnun (XVII yy), Emir Şahin\'in Nuşaferin ve Gövhertac (1829), Divan (1573), Muhammed Füzuli\'nin Divan (XVII yy) eserleri de dahil olmak üzere minyatür ile donatılmış bir çok kitaplar vardır.

Bu rengarenk miniatürlerde çeşitli av, müzik dinleme, dans, yemek, bağcılık, savaş ve aşk sahneleri, ayrıca doğal manzaralar, çiçekler, bahçeler, bülbüller, çiçekleyen kayısı ağaçları yer almıştır. Nizami\'nin Hamsesinde bulunan en yaygın miniatürlerde Leyla ve Mecnun\'un, Hüsrev ve Şirin\'in aşk hikayeleri anlatılır.

Enstitüde bulunan diğer önemli tıbbi el yazma Şemseddin bin Kemaleddin Keşani`nin Bedenlerin ruhlarıdır (Ervah el-ecsâd) eseridir. Bu tıbbi ansiklopedinin yüzü XVII yüzyılda su simgeleri olan yüksek kaliteli Avrupa kağıdına aktarılmıştı. Keşani kendi kitabında basitten zora doğru her bir ilaç ve hastalığın geniş açıklamasını vermiştir. Kitabı yazmazdan  önce Keşani eski ve ortaçağ Tabipleri Hipokrat, Galen, Zekeriya Razi, İsmayil Gurgani (Cürcânî) ve İbn Baytar da dahil kendi seleflerinin eserlerini dikkatle öğrenmişti. Onun ansiklopedisi çok benzersiz ve nadir eserdir. Çünkü bu eser hakkında bilgi, El Yazmaları Enstitüsü\'nden başka, dünyanın hiç bir katalog ve kaynaklarında yer bulmamıştır.

Muhammed bin Ebubekir eş-Şefi tarafından XV yüzyılda yazılmış İrşadül-Muhtaç ile Şerhu\'l Minhâc eseri hukuka aittir. Bu eserde Ebubekir Minhacüt-tibin olarak bilinen Müslüman kanunu (fıkıh) üzere en yaygın ve popüler eserin açıklamasını yapıyor. Minhacüt-tibin eseri XIII yüzyıl ünlü hukukçu olan İmam Mühyeddin Ebu Zekeriyye Yahya bin Şeref en-Nevai eş-Şafii tarafından yazılmıştır. El-İrşadın Bakü el yazması büyük ilgi uyandırıyor. Öyle ki, o, yazarın kendi eli ile yazılmıştır.

Dikkati çeken diğer bir nadir eser XV yüzyıl astrolojiye dair Türk el yazması Kitabüt-Tencimdir. Onun yazarı olan Azerbaycanlı bilim adamı Hoca bin Âdili İbray çeşitli burçlar, yıldız ve gezegenlerin insan kaderine etkisi hakkında ve yıldız falını hazırlamak ve okumak hakkında bilgi verir.