Sanat numunelerimiz dünya müzelerinde

Azerbaycan sanatı halkın tarihi kadar eski ve zengindir. Azerbaycanlı ustaların tasarladığı sanat örnekleri henüz ilk dönemlerden tüm dünyaya yayılmış ve sanatsal mükemmelliği ile nam kazanmıştır. Bugün de Londra\'nın Victoria ve Albert, Paris\'in Louvre, Washington\'un Metropolitan, Viyana\'nın, Roma\'nın, Berlin\'in, İstanbul\'un, Tahran\'ın, Kahire\'nin zengin müze koleksiyonlarında Tebriz, Nahçivan, Gence, Gazah, Guba, Bakü, Şeki, Şamahı ve Karabağ ustalarının hazırladığı sanat örneklerini görebiliriz.

Avrupa, Asya, Amerika kıtasındaki ülkelerin müze ve özel koleksiyonlarına yayılan bu nadide sanat eserlerinin çoğu ya kişilerden alınmış, ya çeşitli zamanlarda Azerbaycan\'da olmuş yabancı gezgin, tüccar, diplomat ve akademisyenler götürmüş, ya da yağma edilmiştir.

Rusya\'nın başkenti Moskova\'da Azerbaycan halkının yüzyıllar boyunca yarattığı sanat örneklerinin büyük bir kısmı muhafaza edilir.

Bunlar genellikle Kreml`in Silah Odası`nda, Doğu Halkları Müzesinde, Devlet Tarih Müzesi\'nde, Halk Yaratıcılığı Müzesinde, Moskova ve onun etrafında bulunan kiliselerde (Savvo-Storojevski, Sergiyevo kiliseleri, Kiril-Belozyerski Manastırı vb.) toplanmıştır.

Kreml`in Silah Odası`ndakı Azerbaycan\'a ait sanat örneklerinin büyük bir kısmını kuyumculuk ve sanatsal metal mamülleri oluşturmaktadır. Bunlar içerisinde zarif desenlerle, değerli taşlarla süslü başlıkları, kalkanları, kılıç, hançerleri özellikle belirtmek gerekir.

Rusya\'nın St Petersburg Devlet Ermitaj`ında en eski dönemlerden itibaren XX yüzyılın başlarına kadar Azerbaycan ustaları tarafından yapılmış kuyumculuk, saksı, taş, tahta üzerinde oyulmuş sanat eserleri ve çeşitli türden dokuma örnekleri vardır.

Ermitaj`de sergilenen anıtlar içerisinde en değerlilerinden biri Karabağ\'da bulunan ve m.ö. II binyıla ait olan bronz boğa başı figürüdür.

Ermitaj`de tutulan sanatsal dokuma örneklerinin çoğunluğunu havlı halılar oluşturmaktadır. Burada XVI yüzyıldan tutmuş XIX yüzyıla kadar Azerbaycan\'ın ünlü halı noktalarında dokunmuş halılar tutulmaktadır.

Devlet Ermitaj`ında Azerbaycan şairi Nizami Gencevi\'nin 1430`lu yıllara ait olan Hamse si de muhafaza edilmektedir. Bu nadide numune sadece şairin beş poemasının ilk yazmalarındn biri gibi değil, hem de güzel bir sanat eseri gibi değerlidir.

Azerbaycan ustalarının el işlerine özellikle Amerika Birleşik Devletleri\'nde daha çok tesadüf edilir. Şu anda ABD\'nin Washington, New York, Chicago, Los Ancelos, Philadelphia, Houston, San Francisco, Cleveland, Detroit, Boston ve diğer şehirlerindeki müze, sanat galerisi ve özel koleksiyonlarda yüzlerce nadir sanat nümunelerimiz yer alıyor.

Tarih itibari ile ABD\'de tutulan sanat eserleri içerisinde en eskisi metal ürünleridir. Bu ürünler şu anda ABD\'nin New York kentindeki Metropolitan ve San Francisco şehrindeki Asya sanatı müzesindedir.

ABD\'de ortaçağa ait olan metal sanatı örnekleri daha fazladır. Bunlara New York\'ta Piyerpont Morgan`ın kişisel koleksiyonunda muhafaza edilen XII-XIII yüzyıllara ait edilen Nahçivan\'da yapılmış bronz kabı, Sayın Harari`nin özel koleksiyonunda tutulan 703 yılı hicri tarihli (1304 yılı) ve üzerinde Olcayt Hudabende sözleri yazılı bronz kabı, Cleveland Sanat müzesinde bulunan XII yy bronz kabı ve diğer örnekleri ait etmek olur.

ABD\'de de Azerbaycan sanatkarlığını en çok halı sanatı temsil ediyor. ABD\'de en eski Azerbaycan halıları New York\'un Metropolitan müzesinde sergilenmektedir.

 Şu anda burada ülkemizin temel sanat merkezlerinde dokunmuş binlerce havlı ve havsız, ornamental ve mükemmel türden halı sanatı numunelerimiz vardır.

Şu anda İngiltere\'nin Londra, Birmingham, Glazko, Liverpool, Manchester şehirlerinde bulunan müze, antik mallar mağaza ve özel koleksiyonlarda Azerbaycan\'a ait yüzlerce sanat eseri vardır.

İşçilik açısından en orijinal eserler Londra\'nın Victoria ve Albert müzesinde toplanmıştır. Aynı eserler müzenin Ortadoğu bölümünde sergilenmektedir. Bunlar estetik parça, dikme, halı, kuyumculuk, saksı ve diğer sanat eserlerinden oluşmaktadır. Victoria ve Albert Müzesi\'nde toplanmış sanat eserleri içerisinde en eskisi 1319 tarihli bronz camdır.

Müzede bulunan halk sanat numuneleri içerisinde en önemli yeri Azerbaycan halıları tutuyor. Bunları sanatsal ve teknolojik özelliklerine göre iki gruba ayrılabiliriz: Birinci gruba XVI yüzyıl Tebriz halıları, ikinci gruba XVI-XIX yüzyılda dokunmuş Guba-Şirvan, Gence-Gazah ve Karabağ halıları girmektedir. Londra\'nın halı müzesinde 1892 yılında Karabağ\'da dokunmuş halı sergilenmektedir.

Victoria ve Albert müzesinde sergilenen Tebriz halıları içerisinde 1539 yılında Tebriz\'de Şah Tahmasib`in siparişi ile Erdebil camisi için dokunmuş ve bilim dünyasında Şeyh Şefi ismi ile meşhur olan halıyı özellikle belirtmek gerekir.

Şu anda Fransa\'da tutulan Azerbaycan\'ın edebi sanat örneklerinin büyük kısmını dokumacılık ürünleri oluşturmaktadır. Ülkenin bir çok müze ve özel koleksiyonlarında Azerbaycan\'ın Şamahı, Şeki, Gence, Nahçıvan ve Tebriz gibi şehirlerinde dokunmuş yüzlerce yüksek kaliteli kumaşlar tutuluyor. Bunlar içerisinde XVI-XVII yüzyılına ait olan süjetli kumaşlar özel bir yer tutmaktadır. Halihazırda Azerbaycan\'ın en değerli halıları Paris\'in Dekoratif sanatlar ve Louvre müzesindedir.

Louvre müzesinde gümüş, bakır ve bronzdan yapılmış çok nadir görülen birkaç sanatsal metal sanatı örnekleri yer alıyor. Bunların içerisinde bronzdan yapılmış 1190 tarihli orijinal figürlü kap dikkati özellikle çekiyor. Bu sanat eseri şu anda Louvre Müzesi\'nin birinci katında Doğu sanatına ait yapılan salonun tam ortasında sergilenmektedir. Kabın üzerindeki yazıların birinde onu yaratan ustanın - Osman Salman oğlu Nahçivani`nin adı verilmiştir.

Macaristan\'da bulunan Azerbaycan\'a ait sanat örnekleri XX yüzyılın 40\'lı yıllarına kadar özel koleksiyonlarda bulundurulmuştur. Son 50-60 yıl içerisinde bu nadir sanat örnekleri sistemli şekilde devlet tarafından korumaya alınarak müzelerde toplanmıştır. Şu anda Azerbaycan\'a ait olan sanat örneklerinin çoğunluğu Budapeşte şehrinde bulunan Dekoratif sanatlar ve Doğu sanatı müzesinde muhafaza edilmektedir.

Bugün bu müzelerde Azerbaycan`ın 200\'den fazla halk sanatı numunesi muhafaza edilir. Bunlar içerisinde halı, kumaş, dikme, metal ve tahdadan yapılmış bir çok edebi sanat örnekleri vardır. Budapeşte müzelerinde sergilenen sanat örneklerinin çoğunluğunu halılar oluşturmaktadır.

Burada tutulan Azerbaycan halıları çeşitli dönemlerde Bakü, Guba, Şamahı, Şuşa, Gazah ve Tebriz gibi ünlü sanat ocaklarında dokunmuş halılardan oluşmuştur.

Budapeşte müzelerinin değerli incilerinden biri de çeşitli dönemlerde Azerbaycan\'da dokunmuş dikmelerdir. Burada tutulan dikmeler ayrı ayrı örtüler, yastık yüzü, sofra, eyerüstü ve sanatsal perdelerden oluşmaktadır. Bu tür sanat örneklerinden biri - XVI yüzyılda Tebriz ustaları tarafından yapılmış perde özel ilgi uyandırmaktadır.

Budapeşte müzelerinde sergilenen metal, ahşap ve saksıdan yapılmış sanat anıtları da dikkat çekicidir. Metalden yapılmış sanat yapıların çoğunluğunu silahlar (kılıç, hançer) ve bazı ev eşyaları (tepsi, kova, lamba) oluşturmaktadır. XVIII - XIX yüzyılına ait olan bu sanat örnekleri sanatsal ve teknolojik özelliklerine göre Şirvan ustalarının el işlerini hatırlatıyor. Budapeşte\'nin Dekoratif sanatlar müzesinde sergilenen tek ahşap-oyma örneği sanatsal rehildir.

Azerbaycan\'a ait sanat numuneleri İsviçre\'nin daha çok Bern, Cenevre, Zürih, Basel, Lozonna kentlerindeki müzelerde saklanır.

Bern tarih müzesinin ekspozisyonunun merkezini lacivert ve kırmızı renkler bütünlüğünde stilize edilmiş, ornament motifleri ile XVIII yüzyılda Azerbaycan\'da dokunmuş bir mafraş ve onun altına serilmiş kilim oluşturmaktadır. Bern tarih müzesinde saklanan ilginç halılardan biri de 1830 yılında Guba\'da dokunmuş Kollu Çiçi halısıdır.

Ayrıca, XVIII-XIX yüzyıllarda Şamahı, Göyçay, Gence, Şeki, Bakü, Tebriz, Erdebil şehirlerinde yapılmış hançer, kılıç, tabanca ve barut kapları dikkati özellikle çekiyor. Say itibariyle Bern tarih müzesinde Şirvan ustalarının el işleri avantaj teşkil ediyor. Bern tarih müzesinin doğu bölümünde XVIII-XIX yüzyıllarda azerilerin yaşamlarında kullandıkları bakır ev malzemeleri örnekleri de vardır.

Almanya\'nın Bonn, Hamburg, Münih, Köln, Düsseldorf, Frankfurt-Mayn, Manheym vb. şehirlerinin müzelerinde Azerbaycan\'a ait genellikle halı örnekleri saklanır.

Orijinallik açısından 1960 yılında Münih kentindeki antik mallar mağazasında sergilenen XVIII yüzyıl Gazah halısı da dikkat çekicidir.

Türkiye şehirleri içerisinde Azerbaycan\'ın dekoratif-uygulamalı ve gösel sanat örnekleri en çok İstanbul`da Topkapı Sarayı Müzesi, Türk ve İslam Eserleri Müzesi ve Halk müzesinde toplanmıştır.

İstanbul müzelerinde tutulan örnekler içerisinde sayıca en üstün yeri çeşitli metallerden (altın, gümüş, çelik, bakır, vb.) yapılmış ev eşyaları, kuyumculuk örnekleri ve silahlar oluşturmaktadır. Topkapı`da tutulan 1528 tarihli çelik başlık da ortaçağ Azerbaycan kuyumculuğu hakkında fikir  yaratan değerli anıtlardan sayılır.

İstanbul müzelerinde tutulan metal sanatı örnekleri arasında zamanında Tebriz ve Erdebil\'de yapılmış, cami, medrese gibi inşaat ve minarelerin yukarısına takılan bronz elemler ayrıca yer tutuyor.

Türkiye müzelerinde Azerbaycan dokuma sanatının da bir çok nadir örnekleri saklanmaktadır. Bunlardan Şamahı`da, Gence`de, Şeki`de, Şuşa ve Tebriz\'de üretilmiş kumaşlar, sanatsal dikmeler ve halılar daha çok dikkat çekiyor. Türkiye\'de tutulan en eski Azerbaycan halısı XIII yüzyıla aittir.