Çömlekçilik

Çömlekçilik - kile özel biçim verilmesi ve özel pişirme yöntemiyle ilgili meslektir. Çömlekçilik üç üretim alanını kapsar:

İnşaat tuğlasının üretimi; 

Mutfak eşyalarının ve mamullerin (ateşe dayanaklı kerpiç, seramik, kiremit boru vs.) üretimi;

Fayans ve porselen mamullerinin üretimi.

Çömlekçilik Azerbaycan’da yaygın olan en eski zanaat dallarından biridir ve günümüze dek önemini koruyabilmiştir. Araştırmacılara göre bu sanatın başlangıcı Neolit dönemine dek uzar.  Önceler genelde kadınların uğraştıkları çömlekçilik Eneolit döneminde uygulanan bazı teknolojik başarılar sayesinde bağımsız bir sanat dalına dönüşmüştür.

Orta Çağın sonlarından başlayarak Azerbaycan’da çömlekçilik sanatı gelişmeye başlamıştır. Moğol işgaline kadar süren bu dönemde çömlekçilik sanatında güçlü kemiyet ve kalite değişikliyi yaşanmıştır. Ayakla harekete getirilen çarkın meydana gelmesi, çeşitli çömlekçilik merkezlerinde boyalı kaplar üretimine başlanması, saksı yapılması  yüksek kaliteli  kil mamullerin  üretilmesi için  daha iyi ortam hazırlamıştır.

Bu dönemde Azerbaycan`in tüm şehir ve bölgelerinde kiremit tabak-çanağın popülerleşmiştir. Ekser şehir ve köylerde ve  Beylegan’da yapılan  arkeolojik kazıntılar sonucunda Azerbaycan’da boyalı ve boyasız kaplar üretiminin yüksek kalitede  olduğunu tespit  eden çok sayıda ürün bulunmuştur.

Hanlıklar dönemine ait arşiv belgelerinde ve diğer yazılı kaynaklarda Azerbaycan’ın Şamahı, Şeki, Erdebil, Tebriz, Nahçivan, Gence, Ordubad vd. şehirlerinde kil mamullerin üretimi ile ilgili bilgi verilmektedir. Bu bilgilerden de görüldüğü gibi Şeki hanlığının bir çok köyünde ve Nuha’da seramik kaplar yapıyordu. Sadece Şeki şehrinde kil seheng (su kabı) üreten kişi sayısı 29 olmuştur.

Diğer hanlıklarla mukayesede Nahçivan hanlığında kiremit kap üretimiyle ilgili bilgi daha çoktur. Fakat genelde bu bilgiler  bir-birlerinin tekrarıdır. Nahçivan hanlığı Rusya tarafından işgal edildiği sırada Nahçivan ve Ordubad şehirlerinin her birinde 12  çömlekçi çalışıyormuş. Ordubad`daki çömlekçi atölyelerinde biri kullanılmaz halde olan  handa yerleşirdi. Kaynaklarda hanlığın Tezekend bölgesinde Nahçivan hakimi Ehcan Hana ait kiremit seheng üreten atölyenin çalıştığına dair bilgi verilmektedir.

Bakü`de de çömlekçilik üretiminin olduğu ihtimal edilmektedir. Şehir civarında değişik kil yataklarının olması burada kiremit kap üretimi için iyi kaynak oluşturmuştur. 1946 yılında şehrin kale kısmında V.N.Leviatov tarafından yapılan kazı sırasında 17- 18. yüzyıllara ait çok sayıda boyalı  kaplar - kase, tabak, badya vs. bulunmuştur. Bunların büyük bir kısmı yerel ürünlerdir.

Orta Çağda kiremit kap üretiminin önemli merkezlerinden de Gence olmuştur. Kaynakların birinde Gence çömlekçilerinin ürünleri yüksek değerlendirilmiş ve onlar kendi mesleklerini iyi bilen sanatkarlar olarak tanımlanmışlardır. Civardaki arazilerden elde edinen yüksek kaliteli kil, şehirde faaliyet gösteren iki büyük çömlekçilik atölyesinde üretilerek, yüksek kaliteli  kiremit mamulüne dönüştürülmüştür .

Tebriz ve Erdebil şehirleri de çömlekçilik üretiminin esas merkezleri olmuştur. Bu şehirlerin yakınında zengin kil yatakları kiremit mamullerin üretimi açısından hammadde kaynağı olmuştur. Hanlıklar döneminde çömlekçilikle daha ziyade köylerde uğraşmışlardır.  Önceki dönemde çömlekçilik alanında büyük ün kazanmış Tebriz yakınındaki Kuze Kunen köyü hanlıklar döneminde de bu geleneği devam ettirmiştir. Erdebil’in Cecin, Talıb Kışlağı, Dövletabad köylerinde satış için değişik ebatlarda kil ürünler üretilmekteydi. 

Guba hanlığında kil ürünlerin esas üretim merkezleri Yenikend, İspik ve Möhüc köyleri idi.