Devleti kaybetme faciası

Rusya imparatorluğunun dağılması ile diger milletlerin yaşadıkları uclarda, aynı zamanda Azerbaycan’da da özgürlük mücadelesi kuvvetlendi. 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kuruldu. Bağımsızlığı Tiflis kentinde ilan edilen Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Doğu’da ilk demokratik cumhuriyet oldu. Kısa sürede Azerbaycan Halk Cumhuriyeti istiklal adına yüzyıla beraber faaliyette bulunmuştur.

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin ömrü uzun sürmemiştir (toplam 23 ay). 1920 senesinin başlarında uluslararasında ve iç politikada onun sosyo politik yaşamında kriz eğilimleri daha da derinleşti.

İç ve dış baskılar da hükümetin durumunu zora soktu. Cumhuriyet komşu Ermenistan’la savaş halindeydi. Sovyet Rusyası da imparatorluk düşüncesinden vazgeçmiyordu. Her zaman Azerbaycan’ı işgal etmeye hazırdı. Sovyet hükümetinin başkanı Lenin 1920 senesinin Mart ayının 17’de Kafkas cephesi Askeri Devrim Konseyi üyeleri olan N. K. Smilka’ya ve K. K. Orconikidze’ye gönderdiği telgrafda “ele geçirmek bizler son derece önemlidir. Bütün çabanızı buna harcayın” emrini vermişti. Mudros Antlaşması’ndan sonra Azerbaycan dost Türkiye’nin de doğrudan yardımından yoksun kalmıştı. Parti ve hükümet içindeki düşünce farklılığı ve tartışmaları da sosyo politik durumu zorlaştırıyordu. Ayrıca ülkede ekonomik ve mali sıkıntılar bulunmaktaydı. İçte sosyo politik krizin derinleşmesine bolşevik ve bolşevik yanlısı güçlerin birleşerek, hükümete karşı çıkması da ciddi olumsuz etki yapmaktaydı. Siyasi krizin derinleşmesi Halk Cumhuriyeti’nin N. Yusifbeyli tarafından 1919 yılının Aralık ayında kurduğu Bakanlar Kurulunun 1920’nin Nisan ayının başlarında istifa etmesi ile sonuçlandı. Yeni hükümetin teşkili iktidarla muhalefet arasında tarafsız pozisyonda bulunan Müsavat partisinden olan M. H. Hacınskiye verildi. Fakat o, çok çaba sarf etse de yeni hükümeti teşkil edemedi. Böylesine bir ortamda Rusyanın tehlikesi giderek artmaktaydı. Bu esnada Moskova ve bolşevikler genç Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’ni yıkmak, Bakü’yü işgal etmek konusunda somut adımlar atmaktaydı.

Nihayet, Bolşeviklerin silahlı birlikleri 27 Nisan’da sabah erkenden hem Baküde, hem de onun çevresinde en önemli bölgeleri ele geçirmeye başladılar. XI. Kızıl Ordu birlikleri de 27 Nisan 1920’de saat 12:05’te  Azerbaycan topraklarına girdi. Onlar akşam saat 21’de artık Bileceri istasyonunda bulunmaktaydılar. Farklı bir çıkış yolu bulunmadığı için Parlamento 27 Nisan 1920’de geceleyin bazı koşullarla iktidarın bolşeviklere verilmesi konusunda karar aldı. M. E. Resulzade’nin belirttiği gibi o, “kendi idamına kendisi imza attı.” Böylece, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti hakimiyeti son buldu. Azerbaycan yeniden Rusya tarafından, Sovyet Rusyası tarafından işgal edildi.

Uğursuzluğuna rağmen toplam 23 ay faaliyette bulunan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Azerbaycan tarihinin hafızalarda derin iz brakan, unutulmaz dönemidir. Azerbaycan tarihinde ilk Cumhuriyet olan Halk Cumhuriyeti Doğu’da, Müslüman ve Türk dünyasında da ilk demokratik Cumhuriyet olmuştur.

[audio]Azerbaycan Cumhuriyetinin kurucularından olan Mehmet Emin Resulzade\'nin Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin ilan edilişinin 35. yıldönümündeki konuşması.[/audio]