Halk isyanları

Hilafete karşı ilk toplu ayaklanmalar tarihte Hurremiler harekatı adı ile bilinmektedir. Bu harekât üç defa – 778, 808 ve 816 yıllarında başlamıştır. Babek’in önderliğindeki üçüncü savaş 3 yıldan fazla davam etmiştir. Bu isyan Hilafetin dağılmasında önemli rol oynamıştır.

Harezmşah Celaleddin’e karşı Bender’in önderliğinde Gence’de 1231 yılında halk ayaklanması başlamıştır. Şehirdeki Harezm garnizonu mahvedilmiştir. Celaleddin ayaklanmayı  güçlükle yatırılmıştır. Ayaklanmanın öncüllerinden 30 kadarı idam edilmiştir. Bender ise tike-tike doğranmıştır.

1231 Azerbaycan’ın Tebriz, Hoy, Merend, Nahçivan ve diğer şehirlerinde Celaleddin’e karşı halk azatlık hareketi bir hayli genişlemiştir.

14. yüzyılın sonlarında Azerbaycan’da Timuriler hükümranlığına karşı ayaklanmış Hurufilik kısa sürede yayılmağa başlamıştır. Hurufiliğin Mezdekiler, Hürremiler ve Ahiler hareketi ile organik bağlılığı vardır.

Maku şehrinin güneydoğusunda yerleşen Sofi köyünde 1484 yılı yazında Akkoyunlu hükümranlığına karşı isyan  başlatılmıştır. Genişleyerek Muhur, Garazalı, Arpalıg, İnciler, Garabulag, Kosalar, Melikli, Danabulag köylerini de kapsamış harekete Karakoyunlu Topal Ahmed önderlik etmiştir. Hatta Safevi şeyhleri bu hareketi Akkoyunlulara karşı direnmek için kullanmışlardır. Taraflar arasında yapılmış görüşmelerden hiçbir sonuç alınmamıştır. Akkoyunlu Yakup ayaklanmayı yatırmak için Maku’ye büyük bir askeri güçle girmiştir. 1484 yılı nisan ayında Karabulag yakınında kanlı savaş meydana gelmiştir. İsyancılar yenilmiş ve Topal Ahmed öldürülmüştür.

Şirvan ayanlarına güvenen Elgas Mirze 1547 yılında Safevi hakimiyetine karşı isyan başlatmıştır. Kırım hanının desteğine rağmen, Elgas Mirze yenilmiş ve İstanbul’a kaçmıştır.

Burhan Mirze’nin, sonra ise Mehrab’ın önderliğinde 1547-1549’da Safevilere karşı isyan başlatılmıştır. İsyanın amacı Şirvanşahlar devletini  yeniden kurmaya yönelikti. Fakar bu isyan acımasızca  yatırılmıştır.

Feodal düzene karşı 1571 yılında Tebriz’de toplu ayaklanma çıkmıştır. Şehir iki yıl isyancıların kontrolünde kalmıştır. 1573’de I. Tehmasib’in ordusu bu ayaklanmayı güçlükle yatırmıştır. Yüz altmıştan fazla isyancı şehir  meydanında idam edilmiştir.

16. yüzyılın 90’lı yıllarında Doğu Anadolu’da Celairiler hareketi genişlemiştir. 17. yüzyılın başlarında bu hareket Azerbaycan’a ve komşu ülkelere de yayılmıştır. Celairliler Azerbaycanlı köylülerden, Türkiye ve İran mültecilerinden oluşmuştur. Şah I. Abbas ilk başta Osmanlılara karşı mücadelede Celairleri desteklemiştir. Şahın hizmetinde olan Celayiriler bekledikleri imtiyazları alamayınca 1610 yılında ekseriyeti Safevi ülkesini terk etmiştir.

Şirvan’da Deli Melik adıyla tanınmış Melik Piri’nin öncüllüğünde 1615-1616’da Safevilere karşı isyan başlatılmıştır. İsyancılar kısa sürede Gence yakınında Dengi vilayeti ahalisiyle birleşerek Gence hakimi Mehemmed Han Ziyadoğlu Gacar’ı öldürmüş, Gürcü isyancılarla işbirliği yapmışlardır. Ayaklanmanın genişlendiğini duyunca Şah I. Abbas onların üzerine büyük bir askeri güç göndermiştir. Şah Deli Melik’i esir almağa çalışsa da, o, Dağıstan’da saklanmıştır.

1625 yılında Karabağ’da, İrevan’da ve Osmanlı topraklarında  Mıhlı Baba hareketi yayılmıştır. Karabağ hakimi Davu Hanın desteğine güvenen Mıhlı Baba halkı feodal düzene  ve ruhban sınıfa karşı mücadeleye  seslemiştir.

18. yüzyılın başlarında Kuzey Azerbaycan’ın çeşitli bölgelerinde – 1707 yılda Car ve Balaken’de, 1709-1711’li yıllarda Car’da, 1709 ve 1711 yıllarında Tebriz’de, 1709-1715’li yıllarda  Soucubulağı ve Muğan’da halk Safeviler yönetimine karşı ayaklanmıştır. Bu aklanmaların en büyüyü 1720-1721’li yıllarda Hacı Davud’un önderliğinde başlamıştır. İsyan Kuzey Azerbaycan’ı ve Dağıstan’ı kapsamıştır.

1734 yılında Şeki’nin Bilecik köyü halkı Safevilere karşı isyana kalkmışlar. İsyancılara komşu Cenik ve Tala köylerinin sakinleri de katılmışlardı. Köylüler Safevi memurları ve nöbetçi birliklerine saldırmışlar. 1735 yılı şubat ayında Nadir Han isyancıları cezalandırmak için büyük bir kuvvet göndermiştir. Sonuçta Car ve Tala köylerinden  160 kişi esir alınmıştır.

1738 yılında Nadir Şaha karşı Car’da isyan başlamıştır. Şahın kardeşi İbrahim Han büyük bir kuvveyle isyanı bastırmak istemişse de muvaffak olamamıştır. İsyancılar bu birlikleri darmadağın etmiş, İbrahim Hanı öldürmüşlerdir. İsyan 1741yılında yatırılmıştır.

1743 yılı yalancı Safevi şehzadeleri adından Şirvan’da I. ve II. Sam Mirzeler Afşar devletine karşı ayaklanmışlar. Bu isyan başarı olmuş, fakat Nadir Şahın gönderdiği ceza birliği tarafından bastırılmıştır.

1743 yılında Hacı Çelebi’nin önderliğinde Şeki’de isyan başlatılmıştır. “Gelesen-Göresen” kalesine sığınan isyancılar 3 yıl Nadir Şaha karşı mücadele etmişler. İsyanın bastırılmasını   önemseyen Nadir Şah kendisi ordu birlikleriyle Şeki’ye girmiştir. Savaşların birinde şahın öldürülmesi tehlikesi yaranmıştır. Erzak ihtiyatı tükendiğinden Hacı Çelebi şaha teslim olmak zorunda kalmıştır.

1826 yılında Gence’de Çar yönetimine karşı isyan başlamıştır. Fakat Çar hükümeti isyanı acımasızca yatırmıştır.

1830 yılında Car-Balaken halkı sömürge sistemine karşı isyana başlamışlar. İsyancılarla Çar ordusu arasında defalarca şiddetli çatışmalar olmuş ve sonunda isyan kanlı bir şekilde bastırılmıştır.

1837 yılında Guba’da Hacı Mehemmed ve Yareli’nin önderliğinde altında isyan başlatılmıştır. İsyana 12 binden fazla kişi katılmıştır. Çar yönetimi bu isyanı bastırmak için topla silahlanmış ceza birliklerini isyancıların üzerine göndermiştir. Sonuçta Guba isyanı yatırılmış, Hacı Mehemmed idam edilmiş, Yareli ise kaçmıştır.

1838 yılında Şeki’de hanlığı yeniden kurmak için isyan başlatılmıştır. İsyana Selim Hanın oğlu Meşedi Mehemmed önderlik etmiştir. İsyancılar Dağıstanlıların yardımıyla şehri ele geçirmişler.  Fakat Rus güçleri Şeki isyanını bastırmışlar.

1848-1852 yılında Cenubi Azerbaycan’da şah hükümetine karşı Babiler harekatı başlamıştır. Zencan’da başlayan bu isyana 15 binden çok Babi devamcıları katılmıştır. Şah bu isyanı güçlükle yatırabilmiştir.

19 yüzyılın sonunda Kuzey Azerbaycan’da yönetime karşı mücadelenin çok yayılmış bir şekli kaçak hareketi idi. Bu hareket bütün Kuzey Azerbaycan’ı bürümüştü. Halk öcünü çar memurlarından alan kaçakları her zaman  desteklemiş, onların yakalanmasına engel olmuşlar. Kuzey Azerbaycan’da Kaçak Kerem, Kaçak Nebi, Tanrıverdi Allahgulu oğlu, Deli Ali, Genber, Süleyman, Murtuza ve diğerleri dillere destan olmuşlar.

13 Aralık 1904 yılında Bakü işçileri  grev kararı almışlar. Onların talebi iktisadi durumun iyileştirilmesi idi. Hükümet 30 Aralıkta “Mazut Anayasası” adlı bir anlaşma imzalamıştır. 31 Aralıkta grev başarıyla sona erdirilmiştir.

1920 yılı Mayıs ayının 25-den 26’sına geçen gece Gence’de Bolşevik yönetime karşı isyan başlamıştır. İsyancıların sayı 10 bini bulmuştur. 11. Kızl Ordu 31 Mayıs isyanını acımasızca yatırmışlar. Ceza tedbirlerinin sonucunda 13 bini aşkın kişi katledilmiştir.

1920 yılı yazında Karabağda 6 bin askerden ibaret Azerbaycan ordusunun önemli bölümü Bolşevik yönetimine karşı isyan çıkarmışlardır. 10 Haziranda 11. Kızıl Ordunun iki tümeni onlara karşı operasyonlara başlamışlardır. Kızıl Ordu birlikleri Haziranın 10’unda Ağdam’ı, 14’ünde ise Hankendi’ni ve Şuşan’ı işgal etmişler. Azerbaycan Ordusu Cebrail istikametinden geri çekilerek yurdu terk etmiştir.

5 Haziran 1920’de Zakatala’da isyan başlamıştır. İsyanın önderi Kars Demokratik Cumhuriyetinin önde gelenlerinden Ahmet Bey Hafız Efendi olmuştur.

Kısa sürede isyan dalgası Gahı da sarmıştır. 18 Haziranda bu hareket Kızıl Ordu birlikleri tarafından bastırılmıştır.