İnşaat

İnşaat ulusal ekonominin üretim alanlarından biridir. Onun faaliyeti sanayi, tarım ve diğer ekonomik ve sosyal sektörler için üretim ve gayrı-üretim tipli temel fonlar oluşturmaktan, gayrimenkulun onarımını, temelden ve günlük bakımını gerçekleştirmekten oluşmaktadır. İnşaat, ekonomik ve sosyal sektörlerde bilimsel ve teknik gelişmelerin hızlanması, gelişmenin yerel ve bölgesel hisselerinin geliştirilmesi için maddi teknik altyapısının oluşturulmasında, ülkenin ekonomik potansiyelinin arttırılmasında ve savunma yeteneğinin yükseltilmesinde doğrudan yer alıyor. Modern makine ve teknolojilerle temin edilen inşaat trşkilatları onun kurumsal birimleridir. 

Azerbaycan’da inşaat endüstrisinin gelişimi petrol endüstrisinin gelişmesi ile daha sık bağlı olmuştur. XIX. yüzyılın 2. yarısından itibaren, Bakü’de çok sayıda petrol işleme tesisleri, yeraltı ve yerüstü mühendis iletişim, en önemlisi ise Bakü’nün petrol zenginlerinin yaptırdıkları birbirinden güzel ve ulusal mimarlık geleneklerine uygun çeşitli binalar (Bakü-Şollar su kemeri, Z . Tağıyev’in dokuma fabrikası, “İsmailiyye” (şimdiki AMEA-nın İdari Kurulunun bulunduğu bina), Murtuza Muhtarov’un evi (şimdiki “Saadet Sarayı”), şehir belediye binası (şimdiki Bakü Valiliği’nin (İcra Hakiliyeti) bulunduğu bina), 1 №lu Şehir Klinik Hastanesi (eski Semaşko adına hastane), Devlet Filarmoni binası, Z. Tağıyev’in evi (şimdiki Tarih müzesi) vs. inşa edildi.

XX. yüzyılın başlarında petrol endüstrisinin onarılması ile ilgili inşaat çalışmaları Azerneft birliğinin illerdeki inşaat teşkilatlarının gücü ile gerçekleştirilmişti. 1928 yılında onların oluşturduğu “Bakışehertikiniti” adlı AŞ kuruldu. Teşkilatın kurucuları Azerneft Birliği, Bakü Sovyeti, Demir Yol İdaresi ve Hazar Gemiçiliyi İdaresi olmuştur. Azerbaycan’da 1930 yılına kadar “Rus-Alman inşaat” AŞ faaliyette bulunmuştur. 1930 yılından onun hukuki varisi “İstibeton” Tresti (şirketi) olmuştur. İnşaat çalışmalarının hacmi arttığına göre sonraki yıllarda Azerneftzavodtikinti, Azernefttikinti, Bakü Su Kemeri Tikinti, Azerneftkompresstikinti, Azerneftmaştikinti, Azerneftelektromontajtikinti, Azerneftmenziltikinti, Kafkazenerjitikinti trestleri vs. uzman inşaat teşkilatları oluşturulmuştur. 

1920-41 yıllarında yukarıda belirtilen inşaat teşkilatlarının gücü ile 1267 milyon ruble civarında sermaye yatırımı kullanılmış ve 818 milyon ruble civarında inşaat çalışmaları yapılmıştır. 90 büyük devlet teşkilatı ve çok sayıda atolyeler yapılarak kullanıma sunulmuş, çok sayıda fabrika tekrar yapılandırılmış, yeni malzemelerle, araç gereçlerle donatılmıştır. Bu dönemde Bakü petrol işleme fabrikası (sonradan Karayev adına fabrika), Neftçala ve Bakü iyot fabrikaları, Keşle Makina fabrikası, “Kırmızı Oktyabr” mobilya fabrikası, Volodarski adına dikiş fabrikası, çok sayıda pamuk temizleme ve konserve fabrikaları, çay fabrikaları bu dönemde inşa edilmiştir.

1920-41 yıllarında toplam alanı 6518 bin m² olan konutlar, İkinci Dünya Savaşı yıllarında 13 büyük sanayi tesisi, özellikle Sumgayıt ısı enerji merkezi, 1 №lu Bakü ayakkabı fabrikası, Gence et fabrikası ve diğer önemli birimler yapılarak kullanıma sunulmuştur. Savaş döneminde Zakafkaziyasenayetikinti (1944), Mingeçevir SES (baraj) inşaat (1945), Kür-Arazsutikinti (1945) gibi büyük inşaat teşkilatları kurulmuştur.

1946-50 yıllarında, savaş dönemine oranla devlet sermaye yatırımını 4 kez artırmış ve 1 milyar rubleden fazla olmuştur. Bu yatırımların hesabına 34 sanayi tesisi, aynı zamanda Bakü Elektrik Makina fabrikası, Radyo fabrikası, yuvarlak (döner) yastıklar fabrikası ve diğer sanayi birimleri oluşturulmuştur.

1951-70’li yıllarda Cumhuriyet ekonomisine tüm mali kaynaklar hesabına 15,3 milyar ruble civarında sermaye konulmuş ve 196 büyük devlet sanayi tesisi inşa edilmiştir (Sumgayıt sentetik kauçuk fabrikası, Bakü lastik fabrikası, Azerbaycan boru-prokat fabrikası, Sumgayıt alüminyum fabrikası, Mingeçevir barajı, Ali Bayramlı Devlet İl Elektrik İstasyonu vs.). 

XX. yüzyılın 70’li yıllarda Azerbaycan yönetimi tarafından hazırlanmış ve gerçekleştirilmiş çalışmalar sonucunda inşaatta tekrar köklü olumlu değişiklikler yapıldı. Öyle ki, 1971-75 yıllarında ekonomiye sermaye yatırımları 1966-70 yıllara oranla %29 arttı. Kapital yatırımının %45’i sanayinin gelişmine yöneltildi. Bu dönemde 64 yeni büyük sanayi tesisi, 32 yeni atolye ve üretim alanları inşa edilerek kullanıma sunuldu. Kullanıma sunulan tesisler arasında Bakü ev kondisionerleri fabrikası, Sumgayıt Kompressorlar fabrikası, Bakü’de dikiş ve ayakkabı parçaları fabrikaları, Hudat konserve fabrikası, ilk şarap üretimi yapan 14 fabrika, 4 peynir fabrikası ve diğer önemli birimler bulunmaktaydı. 1971-75 yıllarında halk tüketim mallarının sürümüyle uğraşan alanlarda daha büyük başarılar elde edildi. 64 büyük işletmeden 40’ı hafif sanayi; gıda, et-süt, değirmen ve mobilya üretimi alanlarında çalışmaya başladı. Makina ve kimya endüstrisinde mevcut işletmeler büyük ölçüde genişletildi, modern malzamelerle tekrar temin edilmesi çalışmaları yapıldı. Bu amaçla üretim tipli sermaye yatırımlarının % 70’i kullanıldı. Eğer yılda Azerbaycan Cumhuriyeti endüstrisi bağımsız balansa sahip 735 işletmeyi kendi bünyesinde barındırıyorduysa, bu gibi işletmelerin sayısı 1983 yılında 1062, 1985 yılında ise 1103’e ulaşmıştı. 1969-83 yıllarında her yıl ortalama 23 sanayi işletmesi kullanıma açıldı, bunların 7’si (30, % 4’ü) Makina endüstri işletmesi idi. 

1971-75 yıllarında sivil inşat sektöründe de önemli değişiklikler yaşandı. Yeni evler; belediye, kültür, konut, sağlık ve eğitim binalarının inşasına yönelik devlet ve kooperatif işletme ve kuruluşlarının sermaye yatırımları 1328 mln. Rubleye ulaştı. Bu genel sermaye yatırımlarının beşte birbirinden fazlaydı. Tüm mali kaynakların hesabına toplam alanı 6915 bin olan 147,5 m² 147,5 bin konut, 179 bin kişilik okullar, 25,5 bin kişilik kreş ve çoçuk yuvaları, 13 bin kişilik sinema salonları, 34.8 bin kişilik kulüp ve kültür evleri, 5,9 bin yataklı hastaneler, topluma hizmet eden diğer alanlarda birimler yapılarak kullanıma sunulmuştur. 

1976 - 80’li yıllarda sermaye yatırımı önceki 5 yıla oranla 1,4 miktarında artırıldı. Bu dönemde 80’den fazla sanayi tesisi ve üretim alanları çalışmaya başladı. Onlar arasında yeni Bakü petrol işleme fabrikasında (şimdiki Haydar Aliyev adına Petrol Emalı Fabrikası) ED-Ağu ELOU-AVT cihazı, Yevlah şehrinde yün işleme fabrikası, Sumgayıt şehrinde iplik fabrikası, Gence şehrinde et işleme ve süt fabrikaları, Nahçıvan’da un kombinatı, 50 hayvancılık tesisi, kuşçuluk fabrikaları, damızlık tesisleri yapılarak, kullanıma sunuldu. Neftmaşınkayırma (Petrol işletmesi), kimya, petrol kimyası, petrol işlemesi ve diğer sanayi alanlarının yeniden yapılanması, genişletilmesi ve teknik malzemelerle tekrar donatılması gerçekleştirildi.

Büyük çapta sermaye yatırımlarının sonucu olarak, ulusal ekonominin temel fonları 1980 yılında 1970 yılına oranla %83, aynı zamanda temel üretim fonları %91 artmıştır. 

1970-80 yıllarında ekonomiye toplam tutarı 16,8 milyar ruble olan sermaye yatırımları yönlendirilmiş, cumhuriyette temelini yüksek gelişmiş sanayi oluşturan çok yönlü ekonomi oluşturulmuştu. Bu dönemde 176 sanayi işletmesi ve üretim alanları inşa edilerek, kullanıma sunulmuştur. 80’li yıllarda inşaatın yoğun biçimde gelişimi Azerbaycan’ın çok sayıda modern makine ve ekipmanların, kimya, hafif ve gıda sanayi ürünlerinin üretiminin büyük merkezine dönüşmesi için maddi ve teknik temel oluşturdu. Sovyet hakimiyeti yılları boyunca cumhuriyet ekonomisinin gelişmesine yönelik sermaye yatırımlarının %53’ü 1970-80’li yıllara rastlamıştır, önceki 10 yılın, 1960 - 70’lerin sermaye yatırımları tutarından 2,1 oranında fazla olmuştur. 

1971-75 yıllarında sermaye kaynakları genellikle endüstrinin tüketim malları üreten alanlarına yönlendirilmiş, 1976 - 80’li yıllarda ise yakıt - enerji tesisi önemsenmeye başlanmıştır. Ülkenin ekonomik bağımsızlığını sağlayan unsurlardan biri olan bu tesisin gelişmesine sanayide kullanılan sermaye yatırımlarının %55-60’ı aktarılmıştır. Bu ise ülkenin yakıt enerji dengesini iyileştirmeye, kendi kendine yetme siyasetine hizmet etmiştir. 

Son 30 yıl içinde enerji sisteminde 3 bin MVt’dan fazla jenerasyon güçleri, toplam uzunluğu 70 bin km’ye yaklaşık olan elektrik iletgen hatları kullanımaya başlanmış, böylelikle, ülkenin enerji sisteminin gerçek olanakları 2 defadan fazla artırılarak, bağımsız Azerbaycan devletinin enerji güvenliği için sağlam zemin oluşturmuştur. Günümüzde Azerbaycan Güney Kafkasya’da en güçlü ve bağımsız enerji sistemine sahiptir. 

1993-95 yıllarında ülkede sosyo politik istikrarın onarılması, nüfuzlu yabancı şirketlerle “Yüzyılın anlaşması”nın imzalanması inşaatın gelişimine ve yeni konseptte büyümesine neden oldu. Artık 1996 yılında temel yatırımlar 1995 yılına oranla 2,1 oranında arttı. 1997 yılında temel sermaye yatırımına gore 1990 yılı seviyesine Azerbaycan BDT ülkeleri arasında ilk olarak ulaştı. 2005 yılında bu rakam 1995 yılının sermaye yatırımından 22,2 defa fazlaydı. 2004 yılında 1995 yılına oranla önemli yatırımların endeksi Belorus’ta 2, Kazakistan’da 4,4, Rusya’da 1,2, Ukrayna’da 1,9, Azerbaycan’da ise 19 oranında artmıştı. Bağımsızlık döneminin on beşinci yılında (1991-2005) Azerbaycan’da esas sermayenin gelişmesi için tüm mali kaynaklarının hesabına 22666,9 milyon manat tutarında yatırım aktarılmıştı, bunun %78,3’ü 2001 - 2005 senesine rastlamaktadır. 1991-95 yıllarında bu yatırımların orta yıllık hacmi 71,3 milyon manat olmuştur. 1996-2000 yıllarında bu rakam 910,7 milyon manata, 2001-2005 yıllarında 3551,4 milyon manata ulaşmıştır. Uygun yatırım ortamının oluşturulması ülke ekonomisine yabancı yatırımların büyük ölçüde akışını sağlamıştır. 1996-2005 yıllarında ülkenin temel kapitalına aktarılan 22310,3 milyon manat yatırımın %68’ini yabancı yatırımlar oluşturmuştur. 

2003-2005 yıllarında, Bakü dışında, diğer bölgelerde 1202,9 milyon manat tutarında yatırım kullanılmıştır. Bu ise önceki yıllara oranla hayli fazladır. 2005 yılında bu bölgelerin esas kapitala yatırımlar 3 kez artmıştır. 1 Ekim 2003 yılından 1 Ocak 2006 senesine kadar olan dönemde kurulan 346,5 bin daimi iş yerlerindeki hissesi 173,1 bin - % 84 olmuştur. 

Günümüzde inşaat sektörü ulusal ekonominin önemli alanlarından birine dönüşmüştür. GSYH’de onun payı 2005 yılında 1995 yılındaki %3,7’den %10,0’a kadar artmıştır. Bu alanda artık 58,8 bin kişi ve ya ekonomide çalışanların %1,5’i uğraşmaktadır. 

Ülkede inşaat, mimarlığa ait devlet politikasını gerçekleştirmek görevi cumhuriyetin Devlet Kentleşme Mimarlar Komitesi’ne, Olağanüstü Haller Bakanlığı’na havale edilmiştir. 

1996-2005 yıllarında ülkenin ekonomik sosyal yaşamında önemli olan “Kurtuluş” kazma kurgusu, Mingeçevir ve Yenikent barajlarında türbinler, Bakü ısı merkezinde gaz-türbin ünitesi, Sengeçal terminali “Coca-cola” ve “Pepsi-Cola” fabrikaları, Haydar Aliyev Uluslararası Havalimanında uluslararası hava terminali ve yük terminali, Sumgayıt etilen polietilen fabrikasında buhar jeneratör kompleksi, “European Tobacco” Baku ASC-nin atolyesi (yıllık gücü 2.6 mlr. tane sigara), yılda 70 bin ton inşaat metal üreten “Baku Steel Company” fabrikası, Bakü’de deterjan toz fabrikası (üretim kapasitesi 12 bin ton), Bakü fındık işleme fabrikası, Neftçala’da Nara balığı yetiştiren fabrika, Haçmaz’da “Kafkas Konserve” fabrikası, Lenkeran’da domates ve bira üretimi fabrikaları, Abşeron’da “Azbentonit” fabrikası , Nahçıvan Uluslararası Havalimanı, Şamahı televizyon fabrikası, Vayhır su kavşağında su deposu, Nahçıvan’da süt ürünleri tesisi, Gah ilçesinde fındık işleme tesisi, Şeki’de meyve suyu üreten fabrika, Culfa Nahçıvan ana gaz boru hattı, Babek ilçesinde beton üreten fabrika, Bakü, Gence, Nahcivan, Guba ve diğer kentlerde olimpiyat spor tesisleri, modern otel tesisleri, ofis binaları, iş merkezleri, otomobil yolları vs. tesisler inşa edilerek, hizmete sunulmuştur. Karadağ çimento ve Hırdalan bira fabrikaları yeniden yapılandırılmıştır. 2001 - 2005 yıllarında ekonomik kalkınma için kritik rol oynayan 108 sanayi tesisi, atolyesi ve üretim alanı inşa edilerek, kullanıma sunulmuştur.

İnşaat çalışmalarının değerinin %55 - 65’ini inşaat malzemeleri ve yapılandırmalarına harcanan masraflar oluşturmaktadır. İnşaat malzeme kaynaklarına olan ihtiyacının yaklaşık %80’ini sanayinin inşaat malzemeleri, metalürji, ağaç işleme ve selüloz kağıt alanları sağlamaktadır.