Azerbaycan Cumhuriyeti’nin vergi sistemi

Azerbaycan Cumhuriyeti’nde devlet vergileri, muhtar cumhuriyet vergileri, yerel vergiler (belediye vergileri) belirlenir ve ödenir. Devlet vergileri deyince, Azerbacan Cumhuriyeti topraklarında ödenecek vergiler; muhtar cumhuriyet vergileri deyince, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti yasaları ile belirlenen ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde ödenen vergiler; yerel vergiler (belediye vergileri) deyince ise mevzuatca ve ilgili yasalarla belirlenen, belediyelerin kararlarına göre uygulanan ve belediyelerde ödenen vergiler öngörülüyor. Belediyeler tarafından uygulanan diğer zorunlu ödemeler ilgili kanunla belirlenir.

Vergi tutarları aşağıdaki biçimlerde alınır: 

- doğrudan kaynaktan (verginin gelir ve ya menfaat elde edilmesinedek alınması); 

- beyanname üzere (verginin gelir veya menfaat elde edilmesinden sonra alınması); 

- bildirim üzere (vergilendirme kalemlerinin değeri ve alanı bazında vergi organının veya belediyenin hesapladığı tutar için sunduğu tediye bildirimi üzerine vergi ödeyicisi tarafından verginin ödenmesi). 

1) gerçek kişilerin gelir vergisi;

2) tüzel kişilerin kar vergisi (belediye mülkiyetinde olan işletme ve kurumlardan hariç); 

3) katma değer vergisi; 

4) özel tüketim vergisi (banderol); 

5) tüzel kişilerin mülkiyet vergisi; 

6) tüzel kişilerin toprak vergisi; 

7) yol vergisi; 

8) maden vergisi; 

9) basitleştirilmiş vergi. 

Azerbaycan Cumhuriyeti’nin vergi sistemi bağımsızlık ilan edildikten sonra ,1991 yılının sonu, 1992 yılının başlarında teşekkül bulmaya başlamıştır. 

Bu teşekkül sürecini 3 aşamaya ayırabiliriz: 

1991-1992’lı yılları kapsayan I. aşamada genellikle gelir ve harcamalara konulan vergiler hakkında kanunlar kabul edilmiştir. 1991 yılının Aralık ayında “Katma değer vergisi” ve “Özel tüketim vergisi” hakkında, 1992 yılının Haziran ayında “Tüzel kişilerin menfeetinden ve gelirlerin ayrı ayrı türlerinden vergiler” ve “Gerçek kişilerden gelir vergisi” hakkında kanunlar kabul edilmiştir. 1992 yılının ortalarından başlayarak, cumhuriyetin bağımsız vergi hizmeti organı şekillenmeye başladı. 

1993-1996 yıllarını kapsayan II. aşamada piyasa ekonomisinin taleplerine uygun olarak bir takım yeni vergi türleri hakkında kanunlar kabul edilmiş, onların normatif-yasal tabanı oluşturulmuştur. Öyle ki, 1993 yılının Şubat ayında “Toprak vergisi”, 1995 yılının Mart ayında “Emlak vergisi” ve “Maden vergisi”, 1996 yılının Aralık ayında “Devlet yol fonuna vergiler” hakkında kanunlar kabul edilmiş, vergi kanunlarının uygulanmasıyla ilgili talimatlar, esasnameler geliştirilmiştir. 

1996’nın sonu ve 2000 senesi dahil son dönemi kapsayan III. aşamada toplumda ve ekonomide yaşanan kalite değişikliklerine bağlı olarak önceki aşamada kabul edilen kanunların geliştirilmesi yönünde çalışmalar yapılmış, ilgili vergi kanunlarında değişiklikler ve düzeltmeler yapılmış, Cumhurbaşkanı 1999 senesinin Ocak ayında vergi birimlerine de bağlıı olan “Devlet denetimi sisteminin geliştirilmesi ve sahipkarlığın gelişimi alanında yapay engellerin giderilmesi konusunda” ferman imzalamıştı. Bu aşamanın sonucu gibi 2000 yılının Temmuz ayında “Vergi Kanunu”nun kabul edilmesini gösterebiliriz.

Günümüzde Azerbaycan Cumhuriyeti’nin vergi sistemi ülkenin ekonomik mekanizmasının etkinliğini sağlamakta, devletin acil ihtiyaçlarını finanse etmekte, bütçe kesirinin artışının önlemekte, genellikle piyasa ekonomisine geçişin tüm taleplerine cevap vermektedir.

Azerbaycan Cumhuriyeti’nin devlet vergi hizmeti Vergiler Bakanlığı’ndan ve doğrudan ona tabi olan arazi vergi organlarından oluşan tek merkezi sistemdir. Azerbaycan Cumhuriyeti Vergiler Bakanlığı yapısına Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Vergiler Bakanlığı, Vergiler Bakanlığının Eğitim Merkezi, büyük vergi ödeyicileri ve özel vergi rejimli kurumlarla iş üzere birim, Vergi cinayetlerinin ilkin incelenmesi birimi, Bakü Baş Vergiler İdaresi, Saha (arazi) Vergiler idareleri, Cumhuriyetin kent ve illeri üzere Vergiler idareleri ve şubeleri dahildir. 

Vergiler Bakanlığı devlet yönetim organları sistemine dahildir ve Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanına ve Hükümeti’ne tabidir. Vergi hizmetinin merkezi sistem olarak yapılanması ülke topraklarının tamamında tek vergi politikalarının uygulanmasını sağlar. 

Vergiler Bakanlığı aşağı organların yukarı organlara tabiyeti ilkesi ile kurulmuş olan merkezi sistemdir. 

Bakanlık ve ona tâbi olan vergi organları tüzel kişilerdir, onların her birinin bağımsız harcamalar cetveli, bankada cari hesabı, uyarı organında hazine hesabı, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin devlet arması bulunan mührü, ilgili mühür ve damğaları, vergi ödeyici numaraları vardır. 

Vergiler Bakanlığı’nın başında vergi organları karşısına konulan taleplerin ve görevlerin yerine getirilmesinden bizzat sorumlu olan bakan bulunmaktadır. Onu bu göreve Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı atar. Devlet vergi hizmeti organları dikey tabiyet ilkesi temelinde çalışmaktalar. Dikey tabiyet bilgi alışverişini hızlandırır ve talimat karakterli mevzuat materyallerinin vergi organları üzere yayılmasını sağlar.