Ana Sayfa » FOLKLOR » Folklor örnekleri » Âşık şiiri

Âşık şiiri

Âşik Şiirinin Şekilleri

Âşık şiirinin türleri çok olsa da, “garaylı/geraylı, koşma, ve cinas bu türlerin içerisinde daha yaygındır.

Garaylı/Geraylı

Garaylı sekiz heceli; üç, beş, yedi, bazen de daha fazla bentten oluşan, düz veya çapraz kafiyelerle oluşturulan şiir şeklidir. . Kafiye şeması şöyledir: abcb, çççb, dddb. Garaylı dünyanın güzelliklerini, sevincini, ıstırabını ve kederini yansıtır. Garaylının ilk örneklerine VIII-XIV. yüzyıllarda yaşamış olan Molla Kasım’ın şiirlerinde rastlanır:

“Müsabirdən güzar etdim,

Əcayib mərdüman gördüm.

Qaranlıq torpaq altında

Yatır cismlə, can gördüm...”

Koşma

Koşma on bir heceli; üç, beş, yedi, on bir, bazen de daha fazla bentten oluşur. Kafiye şeması, abcb, çççb, dddb… şeklindedir. Son bentte şairin verilir ki ( diğer âşık şiirlerinde de böyledir. ) buna “mühürbent” denir. M. Kaşgarlı’ya göre, koşma(kuşku, koşku) X – XI. asırlarda halk arasında çok yaygındır. Koşmada insanın his ve duyguları, tabiat güzellikleri yüksek sanatsal bir ifade ile dile getirilir.

Koşmanın birkaç türü bilinmektedir:

1.Ustadname

Ustadname, aksakal büyüklerin sözü, nasihati anlamında anlaşılmalıdır ve sosyal-felsefi ve didaktik düşünceler temelinde şekillendirilmelidir:

“...Adam var, çox işlər eylər irada,

Adam var yetə bilməz murada,

Adam var ki, çörək tapmaz dünyada,

Adam var, yağ yeyər, balı bəyənməz..”( Molla Kasım )

2. Vücudname

Vücudnamelerde insanın doğumundan ömrünün sonuna kadarki hayatının temel gelişim ve değişim aşamaları yer bulur:

“...Bir yaşımda məni hamı eşitdi,

İki yaşda cismim, özüm bərkidim,

Üç yaşında ətim, sümüyüm bitdi,

Dörd yaşımda qalxıb ayağa gəldim...(Haltanlı Tağı)

3. Güzelleme/Gözelleme

Güzelleme güzellerin vasıflarına ithaf edilen âşıkane söyleyişli koşmalara denir:

“...Qabaq ayna-çəkilibdi varağa,

Dodaq qaymaq, gül yapışıb yanağa.

Dolanır gözləri canlar almağa,

Şölə salır xanlıq fanarı kimi...” (Âşık Alesker)

4. Kıfılbent

Kıfılbent soru-cevap veya bilmece içerikli koşmalardır. Bazen “bağlama” olarak da adlandırılan kıfılbentleri âşıklar genellikle atışma (deyişme) zamanında kullanırlar:

Molla Kasım:

“Ləzgi Əhməd, heç vəsfindən doymazlar,

O nədir ki, götürərlər, qoymazlar.

Kimlərdir ki, məzarı yox, yumazlar,

Bu nə qonhaqondur, bu nə köçhaköç?”

Lezgi Ahmed:

“Molla Qasım, heç vəsfindən doymazlar,

O, ölüdür, götürərlər, qoymazlar.

Zərdüştlərdir, ölülərin yumazlar,

Dünya qonhaqondur, ölüm köçhaköç.”

Cinas (Tecnis)

Cinas, XIII-XIV. yüzyıllardan beri âşık şiiri şekilleri içerisinde kendini gösterir. Bu şekil, Molla Kasım’ın, Yunus Emre’nin eserlerinde kendini bağımsız ve yetişkin bir şekilde göstermiştir. Cinas bir çok yönlerden koşma ile aynıdır; ama koşmadan farklı olarak, kafiyeleri cinaslı sözler ( yani şekilce aynı, anlamca farklı sözler ) temelinde kurulur. Cinasın bir kaç çeşidi vardır:

1. Dodaqdəyməz Tecnis (Lebdeğmez)

Cinasın bu tipi dudak ünsüzü olan “b,p,m” sessiz harfleri kullanılmadan oluşur. Zor olduğu için az sayıda âşık bu şekilden istifade etmiştir. En iyi örneklerini Âşık Elesker vermiştir:

“...Səyyad dəryalarda alar çəng ələ,

Həsrət çəkər: çiskin gələ, çən gələ,

Əzrayıl sinəni çəkər çəngələ,

Qəssab qəşş eləyər, ay ağa, ağa...” (Âşık Alesker)

2. Ayaklı Cinas

Ayaklı cinas, her bentin sonunda 5-6 heceli ek bir mısranın da işlendiği cinastır:

“... Aşıq gərəbu meydanda bir qala,

Eşq odunu bir ətəklə, bir qala!

Ələsgərdi Xeybər kimi bir qala,

Bacara bilməzsan dur yerində kəs,

Danışma əbəs...” (Âşık Alesker)

3. Cığalı Cinas

Cığalı cinas her bentin iki mısrasından sonra araya cığa (bayatı) denilen ilave bir dörtlük koymak suretiyle oluşturulur:

“...Ay bimürvət həsrətini çəkməkdən,

İllər ilə xəstə düşdüm başa-baş.

Mən aşığam başa-baş,

Oxu dərsin başa-baş.

Eşqin səməndərəm,

Oda yandım başa-baş.

Can deyənə can deginən mərdana

Baş qoyanınqoy yolunda başa-baş...” (Âşık Alesker)

Azerbaycan Âşik Şiiri

Âşık yaratıcılığı, tarihsel âşık geleneğinin vârisi olup, sözlü şekilde oluşan ve yayılan söz sanatıdır. Âşık şiirinin, halk yaratıcılığının bir parçası olduğunu gösteren pek çok kanıt vardır:

1.Âşık şiiri sözlü şekilde ortaya çıkar, canlı konuşma diline dayanır.

2.Âşık şiiri halk şiiri şekillerine ve o şekillerin şiirsel ölçülerine göre oluşur.

3.Âşık folklor yaratıcılığı sisteminde bireysel işlevini yerine getirir.

Ama sözlü halk yaratıcılığının(geleneğinin) diğer alanlarından farklı olarak, âşık edebiyatı örneklerinin, özellikle de âşık şiirlerinin yazarı (müellifi) bellidir.

Çeşitli dönemlerde âşıklar “baba”, “dede”, “ozan”, “yanşak”, “varsak” gibi isimler taşımışlardır. Bütünleşmiş bir sanat olması itibarıyla âşık sanatı müzik, şiir ve dans gibi çeşitli sanatsal türleri birleştirmektedir. Âşıklar iki ana gruba ayrılır: Üstat ( yaratıcı ) âşıklar ve icracı âşıklar. Üstat âşıklar şiirde ve destan yaratıcılığında yazar olarak yer alırlar; icracı âşıklar ise üstatların eserlerini yüksek düzeyde ifa etmekle meşgul olurlar. Dirili Gurbani, Abbas Tufarganlı, Sarı Âşık, Hasta Kasım, Âşık Ali, Âşık Alesker, Âşık Şemşir, Hüseyin Bozalganlı, Âşık Hüseyin Genç, Mikail Azaflı, Âşık Penah vb. üstat âşıklardır; Âşık Kamandar, Âşık Hüseyin Saraclı, Âşık Adalet vs. da icracı âşıklardır.

Azerbaycan âşık şiiri bünyesinde birkaç âşık okulunu ve âşık muhitini birleştirmektedir:

1.Anadolu Mektebi: Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal, Âşık Dertli, Âşık Seyrani, Cemal Hoca, Yunus Emre vs.

2.Şirvan Mektebi: Molla Kasım, Dede Kerem, Dede Yadigâr, Melikballı Kurban, Güllübeyim, Molla Cuma, Âşık Beyler, Âşık Şakir vs. Şirvan mektebine “Zakatala âşık muhiti” de dâhil edilir.

3.Göyçe Mektebi: Âşık Allahverdi, Âşık Ali, Âşık Beşir, Növrest İman, Âşık Talib, Âşık Alesker vs.

Göyçe mektebinin muhitleri:

a) Borçalı muhiti

b) Dereleyez, Erivan, Çıldır muhitleri

c) Karabağ muhiti

Oxunub: 23980