Azerbaycan’da Tarım Sanayi Kompleksi (ASK)

Tarım Sanayi Kompleksi dedikte birbiriyle ilgili olan tarım ve sanayi işletmelerinin tümü anlaşılır. Onun temel görevi halkı erzak ve gıda ürünleriyle, hayvancılığı yemle, sanayiyi hamalla teçhiz etmektir. TSK’nın bünyesinde tarımın önemli yeri vardır. Azerbaycan tarımı geliştirmek için elverişli toprak iklim şartlarına sahiptir. Ülkede kişi başına düşen toprak 0,2 hektardır.

Azerbaycan’ın tarım alanında bitkicilik hayvancılıktan daha çok gelişmiştir. Tarım ürünlerinin  %61’i bitkicilik, %39’ü ise hayvancılıktan alınıyor. Ekine yararlı topraklarının geniş yayılması, sıcaklığın yüksek olması Azerbaycan ovalarında ekinciliğin hayvancılığa göre daha çok gelişmesine sebep olmuştur.

Azerbaycan’da tarım iki büyük sektörden, çiftçilik ve hayvancılıktan oluşmaktadır. 

Çiftçilik. Azerbaycan’ın elverişli iklim şartları, toprağı ekin bölgelerinde değişik tür bitkilerin ekilmesine olanak sağlamaktadır. Özellikle pamukçuluk, sebzecilik, tütüncülük ve üzümcülük Azerbaycan tarımının uzmanlaşmış alanlardır ve bu alanlar genelde Azerbaycan’ın kendi taleplerini karşılamaktadır.

Sebzecilik alanında Haçmaz, Lenkeran, kısmen Aran ve Abşeron bölgeleri uzmanlaşmıştır. Haçmaz bölgesi geç yetişen, Lenkeran bölgesi ise faraş (çabuk yetişen) sebzecilik alanında uzmanlaşmıştır. Bakü ve Gence etrafındaki seralarda hayli sebze ekiliyor. Son yıllar Ağdaş’da lahana ekimi artmıştır.

Bostancılık Azerbaycan’ın Aran, Abşeron ve Lenkeran bölgelerinde daha çok gelişmiştir Kürdemir kavunu, Sabirabad ve Zire ise karpuzuyla ünlüdür.

Patatesçilik sulanmayan torpaklarda Azerbaycan’ın Gedebey, Tovuz, Şemkir, kısmen de Daşkesen, Hanlar ve Gusar ilçelerinde ekiliyor. Yerli patates halkın ihtiyacını karşılamadığından yurt dışından patates ithal ediliyor.

Bağcılık (meyvecilik) Azerbaycan’ın tarımının uzmanlaşmış alanlarındandır. Azerbaycan’da çekirdekli meyvelerde Guba-Haçmaz, cevizgiller veya kabuklu meyveler (kestane,ceviz, fındık) da Zagatala-Şeki, çekirdekli (erik, şeftali) meyvelerde Nahçivan MR, kara subtropikal meyvelerde (nar, ayva) Kür-Araz, narenciyede ( mandarin, portakal, feyhoa, limon) Lenkeran, Güney bitkileri (incir, zeytin, fıstık, badem vs.) Abşeron yarımadası uzmanlaşmıştır. Azerbaycan\'ın incirinin 2/3 ünü Guba-Haçmaz, %15’ni ise Şeki-Zagatala ve Dağlık Şirvan bölgesinden toplanır. Kabuklu meyvelerin üretiminin %95’ni Şeki-Zagatala ilçelerinde toplanmıştır. Kür-Araz ve Dağlık Karabağ’da çok sayıda dut ağaçları vardır.

Hayvancılık Azerbaycan’da tarımın en önemli alanı olmasına rağmen halkın et, süt, yumurta ürünlerine olan ihtiyacının sadece yarısını karşılıyor. Meraların geniş yayılması ve ekine yararlı toprakların azlığı Azerbaycan’ın dağlık bölgelerinde hayvancılığın ekinciliğe göre daha iyi gelişmesine neden olmuştur. Hayvancılık Azerbaycan’ın dağlık bölgelerinde özellikle Dağlık Şirvan ve Kelbecer-Laçın bölgelerinde daha iyi gelişmiştir.

Büyükbaş hayvancılık 

Azerbaycan’da üretilen hayvancılık ürününün toplam değerinin yarısından çoğunu, et üretiminin %45’ni karşılamaktadır. Büyükbaş hayvancılıkta sığır önemli yere sahiptir. Azerbaycan’ın Aran ve Şeki-Zagatala bölgesinde camızcılık, Lerik ve Yardımlı ilçelerinde ise etlik-sütlük zebu hayvanı besleniyor. Azerbaycan’ın tüm bölgelerinde büyükbaş hayvancılık gelişmiştir. Azerbaycan’da büyükbaş hayvanların %70’i inek ve mandadan oluşuyor.

Azerbaycan’ın dağlık ve dağ eteği bölgesinde geniş yayılmıştır. Azerbaycan’da dağ merinosu, Gala, Karabağ, Balbas koyun cinsleri besleniyor. Koyunların eti, derisi ve yünü kullanılıyor. Koyunların sayısının hızlı artması, az emek tutumlu olması, yeme az ihtiyacı — koyunculuğun Azerbaycan’da halkın ete olan ihtiyacını daha hızlı karşılamak için elverişli olan hayvancılık alanı haline getirmiştir. Azerbaycan’da koyunculuğun gelişimi için yeteri kadar doğal yem stoku, yayla ve kışlaklar mevcuttur. Son yıllarda yaylaların çoğunun işgal edilmesi Azerbaycan’da koyunculuğun gelişimine engel oluyor.

Kuşçuluk 

Halkın kuş eti ve yumurtaya olan ihtiyacını karşılıyor. En büyük kuşçuluk tesisleri Bakü, Gence ve Nahçivan gibi büyük şehirlerde bulunuyor. Azerbaycan’da yem stokunun az olması kuşçuluğun gelişmesine engeldir.

İpek böceği 

Şeki-Zagatala, Kür-Araz, Dağlık Karabağ ve Nahçivan’ın düzen ve dağ eteği bölgelerinde gelişmiştir.

Arıcılık — Azerbaycan’ın dağ eteği ve dağlık bölgelerinde subalp ve alp çimenlerinde gelişmiştir.

1. Sulanan tarım bölgeleri (Kür-Araz, Lenkeran, Samur-Deveçi ovalıkları, Nahçivan’ın Araz boyu düzlükleri);

2. Sulanmayan tarım bölgeleri (dağ eteği ve orta dağlık bölgeler);

3. Mera ve hayvancılık bölgeleri.

Azerbaycan’da tarımda daha uzmanlaşmış alanları ise ipek böceği, arıcılık, çeltikçilik vs.dir. 

Ülke ekonomisinin tam uzmanlaşmış alanları-pamukçuluk, meyvecilik, üzümcülük, sebzecilik, tütüncülüktür. 

Pamuk Azerbaycan’ın en çok gelir getiren, stratejik bitkisi olmuş, hem hafif, hem de gıda sanayisi için hammaddedir. Kafkas’ta, özellikle Azerbaycan’da pamuk Eski Şark ülkeleri, genellikle İran aracılığıyla yayılmıştır. Mingeçevir’de arkeolojik kazılar zamanı 5.-6. yüzyıllara ait yanmış pamuk iplikleri ve tohumu bulunmuştur. Berde, Nahçivan, Beylegan, Gence, Şemkir vs şehirlerde pamuktan kumaş hazırlanarak yurtdışına ihraç edilmesi, 15. yüzyılda Şamahı’dan Rusya’ya pamuk ürünlerin de götürüldüğü bilinmektedir.

Pamuk Kür-Araz ovalığının boz, boz-konur ve boz-çimen topraklarında ekiliyor. Azerbaycan’da pamuk kumaş üreten işletmeler az olduğundan pamuğun büyük kısmı ihraç ediliyor. Hammadde üretimi bu bölgede olduğu için Azerbaycan’ın bütün pamuk temizleme fabrikaları Kür-Araz bölgesindedir.

Bu gün genellikle, ülke bazında pamuk üretimi 2009 yılında 31,9 bin ton, 2010 yılında 37,3 bin tona ulaşmıştır. 2009 yılında 21 bin hektar olan pamuk ekini alanları, 2010 yılında 30 bin hektara ulaşmıştır. Bu yıl ise 41 bin hektar pamuk alanları için anlaşmalar imzalanmıştır. 

Tarım bitkileri arasında tahıl (buğday, mısır, çeltik, arpa vs.) üretimi birinci sıradadır. Bu alan Azerbaycan’ın en eski tarım alanlarındandır. Azerbaycan’ın dağlık ve dağ eteği bölgelerinde sulanmayan, ovalık bölgelerinde ise sulanan topraklarda tahılcılık gelişmiştir. 

Azerbaycan’da sarı buğday, gurgeni, garagılçıg, hırdabuğday, gülüser, kere, Karabağ buğdayı, beyaz buğday, sekilebuğday, garagilebuğday topbaşbuğday, beyaz arpa, siyah arpa, şeşeri arpa, gılıcı arpa türleri ekiliyor. 

Tahıl ekini alanının üçte birini kapsayan arpa bitkisi buğday ekin alanlarıyla örtüşmektedir. Mısır ekin yerleri ise Şeki-Zagatala bölgesinde üstünlük teşkil etmekltedir. Son dönemde Azerbaycan’da — Lenkeran ve Şeki-Zagatala bölgelerinde çeltikçilik (pirinç) gelişmiştir.

Hazırda ülkede ekine yararlı toprakların %60’da denli tahıl bitkileri ekilmiştir. Amaç ülkenin tahıla olan talebini karşılamak, hem de ekmeğin fiyatının artmasının karşısını almaktır. Bu amaçla 2010 yılıyla kıyaslamada  2011 yılında 6 bin hektardan fazla alanda denli tahıl bitkileri ekilmiştir.

Azerbaycan’da üzümcülük çok eski zamanlardan beri tarım alnında kendine özgü tarım alanı önemi taşımıştır. Bu gün de ülke ekonomisinin kalkındırılması açısından üzümcülük öncelikli alanlarından biridir.

Son 2 yılda Hanlar, Samuh, Tovuz, Gebele, Yevlah ve başka ilçelerde geniş alanlarda plantasyonlar yapılmıştır. Yabancı ülkelerden uzmanlar davet edilmiştir. Hazırda ülkenin farklı bölgelerinde Fransa, İtalya, İspanya, Iran, Gürcistan, Moldova, Ukrayna, Özbekistan vs. ülkelerden getirilmiş 70’ten fazla üzüm çeşidi ekiliyor.

Tütün ekonomik önemine göre Azerbaycan’ın ikinci sanayi bitkisidir. 

Eskiden ülke bazında üretilen tütünün ortalama yüzde ellisi Zagatala ve Gah ilçelerinde yetiştirilirdi. Son yıllarda bu alana ilginin artması tütüncülüğün yeniden kalkınmasına ve gelişmesine sebep olmuştur. Eski tütüncüler hazırda çiftçilik kurmaya büyük ilgi gösteriyorlar. Hesaplamalara göre, hazırda yaklaşık yüz çiftçinin, toplamda ise 3 bin kişinin temel gelir kaynağı tütüncülüktür.

Azerbaycan’da «Samsun», «Trabzon» ve «İtiyarpag» gibi kaliteli tütün türleri ekiliyor.

2010 yılında tütün üretimi 3243 ton olmuştur. 2009 yılıyla kıyaslamada geçen sene 634 ton tütün yaprağı daha fazla üretilmiştir.

Azerbaycan tarımının gelişmiş alanlarındandır. Azerbaycan’da çekirdekli meyveler alanında Guba-Haçmaz, cevizgiller (kestane, ceviz, fındık) alanında Zagatala-Şeki, diger çekirdekli (erik, şeftali) meyveler alanında Nahçivan M.R., kuru subtropikal meyveler (nar, ayva) alanında Kür-Araz, narinciye meyveler (mandarin, portakal, feyhoa, limon) alanında Lenkeran, Güney bitkileri (incir, zeytin, fistik, badem vs.) alanında Abşeron yarımadası uzmanlaşmıştır. Azerbaycan’ın en büyük meyvecilik ili Guba`dır. Üretilen meyvenin 2/3’ni Guba-Haçmaz, %15’ni ise Şeki-Zagatala ve Dağlık Şirvan bölgelerindedir. Cevizgiller üretiminin %95’ni Şeki-Zagatala bölgelerindedir. Kür-Araz ve Dağlık Karabağ’da çok sayıda dut ağacı vardır.

Sebzecilik alanında Haçmaz, Lenkeran, kısmen ise Aran ve Abşeron bölgeleri uzmanlaşmıştır. Haçmaz bölgesi geç yetişen, Lenkeran bölgesi ise faraş (çabuk yetişen) sebzecilik alanında uzmanlaşmıştır. Bakü ve Gence çevresinde seralarda hayli sebze üretilmektedir. Son yıllar Ağdaş’ta lahana alanları genişlendirilmiştir. 

Bostan bitkileri üretimi Azerbaycan’ın Aran, Abşeron ve Lenkeran bölgelerinde daha iyi gelişmiştir. Kürdemir kavunu, Sabirabad ve Zire ise karpuzuyla ünlüdür.