Ekolojik sorunların çözümünde gelişim dönemi

Tüm dünya ülkeleri gibi Azerbaycanda da farklı özellikde çevre şartları bulunmakta. Dünyada ekolojik bilnaçonun sağlanması, kaynakların doğru kullanımı, su, hava, toprağın kirlenmesinin önlenmesi evrensel bir sorundur. Hiç kuşkusuz bu sorunların çözümü Azerbaycan’ın da karşısında bulunan görevlerden birisidir. O görevin yerine getirilmesi için planlı ve uzun süreli çalışma programları, büyük hacimli devlet yatırımları gerekiyor. Sovyet hakimiyeti döneminde Azerbaycan’da ekolojik bilançonun sağlanması öncelikli görev olarak bilinmiyordu. O cümleden bağımsızlık sağlandıktan sonraki dönemde ülkenin karşılaşdığı ciddi sorunlar ekolojiye özel ilgi gösterilmesi ve yatırımların yapılmasını engelliyordu. Bunun sonucu olarak başkent Bakü’de, Hazar’ın sahili boyunca Sumgayıt’ta ve diğer yerlerde ekolojik karmaşa oluştu. Fakat son yıllarda Azerbaycan’da hızlı ekonomik gelişimin başlaması birkaç dekatlar içinde ilk defa ekolojik sorunların çözümünü, çevre şartarının sağlanmasının devlet siyasetinin öncelikli görevine dönüşmesine imkan tanıdı. Geçen 7-8 yıl içinde Azerbaycan’da ekolojik durumun sağlıklaştırılmasına yönelik büyük hacimli devlet programları, milyarlarca manat yatırım gerektiren büyük projeler uygulanmıştır. Böyle projeler Azerbaycan’ın son birkaç yıllık tarihinde ilk defadır uygulanıyor ve artık iyi sonuçlar vermekte.

Son 10 yıl içinde Azerbaycan’da uygulanan ekolojik programların temeli 2003 yılında atıldı.

O yılda Azerbaycan Cumhurbaşkanı tarafından “Ekoljik açıdan dayanıklı sosyo-ekonomik gelişime dair” ve “ Ormanların onarılması ve arttırılmasına dair” 2 ulusal program, daha sonra 2003- 2004 yıllarında ise “Abşeron yarımadasında doğal daş kaynaklarının doğru kullanımı ve gelişimi”, “Yaz-kış otlak, otlar biçilen çayırların doğru kullanımı ve toprakların sahraya dönüşmesinin önlenmesine dair” ve “Azerbaycan Cumhuriyetinde Hidrometeorolojinin gelişimine dair” 3 program onaylanmıştır ve uygulanmakta.

Fakat bu yönde atılmış olan en önemli adım “Azerbaycan Cumhuriyetinde ekolojik durumun iyileştirilmesine dair 2006-2010 yılları için Komple Tedbirler Planı” olarak bilinir. O plan Bakı ve civarı bölgelerde, Abşeron yarımadasında her gün daha zorlaşan, hatta ekolojik kriz haline gelen kirlenmeyi önlemek için stratejik önem arz eder. Şöyle ki, başkent civarında uzun yıllar mevcut olan petrol gölekleri, çöplerin primitiv şekilde yakılmasının sonucu olarak başkentin ve Abşeron yarımadasının üzerini saran kalın duman örtüsü, bulaşık sularının temizlenme ve akıtılmasının sağlanması için yeterli altyapının bulunmaması ekolojik kriz tehlikesi oluşturuyordu.  Azerbaycan Cumhurbaşkanı tarafından onaylanmış olan o planda, oluşan durumun araşıtırılması sonucu çevre şartlarının bu durumunun onarılmasına yönelik tüm ana faaliyet yönleri kendi yerini almıştır. Şöyle ki Bakü Buhtası, Bibiheybet bölgesinin, H. Aliyev adına uluslararası Havaalanı civarının, Abşeron yarımadasının göllerinin, petrolle kirlenmiş olan toprakların, kat sularının kapladığı arazilerin ve diğer üretim atıkları ile kirlenmiş arazilerin ekolojik durumunun iyileştirilmesi, sert çöplerin yönetim şemasına uygun olarak Bakü ve Sumgayıt alanlarında oluşan atıkların yönetiminin geliştirilmesi ve diğer meseleler tedbir planında yer almıştır. 

Ekolojik durumun sağlamlaştırılması Bakü ve civarı kasabaların sosyo-ekonomik gelişimine dair tüm programlarda öncelikli yönlerden birisi olarak bilinir. O programlar çerçevesinde Bakü ve Abşeron yarımadasındaki yaşam bölgelerine kanalizasyon ağlarının sağlanması, mevcut temizleme yapılarının kurulması yönünde art arda projeler uygulanmakta. 2011 yılında onaylanan “Bakü’nün ve onun kasabalarının sosyo-ekonomik gelişimine dair yeni Devlet Programı”nda da ekolojik durumuun iyileştirilmesine yönelik projeler, o cümeden, başkent civarındaki petrol ve bulaşık suları ile kirlenmiş göllerin temizleme ve yok edilmesi konuları yer alıyor.

Azerbaycan başkenti için ekolojik bilançonun sağlanmasında Hazar denizinin özel bir rolü vardır. Fakat denizin hukuki durumunun hala belirsiz bir halde kalması onun kirlenmesinin önlenmesi, az bulunur faunasının savunulması için çok yönlü tedbirlerin uygulanması imkanlarını sınırlandırıyor. Buna rağmen Azerbaycan Hazar denizinin kirlenmesinin önlenmesi, orada bulunan canlıların, özellikle mersin balığı gibi dünyada en az bulunur balık türlerinin yok olmasının önlenmesi yönünde tektaraflı olarak büyük hacimli yatırımlar yapan, gerekli altyapı oluşturan ülkedir. Bu işler son yıllarda daha büyük mikyas kazanmıştır.

Hazarın ekolojik durumunun iyileştirilmesi amacıyla Azerbaycan Cumhurbaşkanı tarafından 20 Haziran 2007 tarihli “Hazar denizinin kirlenmesinin önlenmesi ile ilgili bazı önlemler hakkında” Emir’den doğan meselelerin çözülmesi yönünde belirli tedbirler uygulanmaktadır. Emir’de, sahil bölgelerinden atık sularının temizlenmeden akıtılması Hazar denizinin zararlı kimyasal ürünlerle kirlenmesine ve bunun sonucu olarak benzersiz biyolojik çeşitliliğin gerilemesine neden olmuştur. Uygun önlemlerin alınması hazar ekosistemine insan  etkilerinin azaltılması ile biyolojik farklılığın ve tatil-rekreasyon çizgisinin onarılmasına hizmet etmektetir ve bu tedbirler etkilerini iyi yönden gösteriyor. Bu Emire uygun olarak Hazar sahilinde uluslararası koşullara cevap verecek şekilde modül tipte lokal bulaşık suyu temizleme yapıları kurulmuştur. O tesisler İtalya, ABD, Almanya, Tayvan, Türkiye, Fransa’da üretilen malzemelerden oluşmuştur ve Türkiye’de modülde komple hale getirilmiştir. Bu tesisler petrol saklma malzemesini de hesaba katarsak, genelde 4070 m3 bulaşık suyu temizleme gücüne sahiptir.  

Tesislerin bir kısmı Abşeron yarımadasının Bilgeh, Buzovna ve Merdekan kasabalarında kurulmuştur ve artık Hazar denizinin ekolojik çevresinin savunma sisteminin beş istasyonu çalışıyor. Onların sayesinde bulaşık suları çevre şartları ve insan sağlığına negatif etki eden bilşenlerden  (o cümleden bazen her litrede 2.3 milyon barsak çöpü bakterilerinden ve normalin 100 kat üstünde organik kirleticilerden) arındırılarak 250-300 metre uzakta denizin derinliğine akıtılıyor. Sonuç olarak yapılan kontroller kısa süre içinde Hazar denizi suyunun kirliliğinin düşük düzeylerde olduğunu kanıtlamıştır. 2010 yılında Hazar’a akıtılan bulaşık sularının temizlenmesi için altyapının kurulmasına yaklaşık olarak 1 milyar manat masraf  harcandığını belirtmek gerekir. Günümüzde bulaşık sularını temizleme işlemleri Sumgayıt şehri yönünde sürdürülüyor. Azerbaycan, Hazar yanı ülkeler arasında denizin ve onun su alanının kirlenmesinin önlenmesi için komple önlemler alan  tek ülkedir. Bu önlemlerin ileri yıllarda da devamı Hazar su alanının daha fazla temiz olması ile sonuçlanacak ve Abşeron yarımadasının Hazar denizini kirleten sebepler arasından kaybolmasını sağlayacaktır.

Bakü ve Abşeron yarımadasında toprakların, o cümleden Hazar Buhtası’nda suların kirletilmesine uzun süredir süren petrol üretiminin etkisi büyüktür. Geçen dönemlerde petrol üretimi zamanı çevre şartlarının kirletilmesinin önlenmesinin öncelikli mesele olmadığı belirtilmelidir. Fakat Azerbaycan Cumhurbaşkanının ekolojik sorunların kaldırılmasına yönelik siyaseti bu yaklaşımı değiştirdi. Şimdi petrol üreten şirketler çevre şartlarının kirletilmesinin önlenmesini kendilerine görev olarak biliyorlar. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi için bu mesele öncelikli hedeflerden birisidir. Geçen yılda şirket Abşeron yarımadasında petrolle kirlenmiş toprakların temizlenmesi  yönünde birkaç pilot proje uygulamıştır. ADPŞ tarafından kurulan “Ekol Mühendislik Hizmetleri” KHŞ (Kapalı Hisse senetli Şirket) petrol rafinelerinde üretim sürecinde oluşan atıkları temizleme ve etkisiz hale getirme sonucunda Hazar denizine, o cümleden, çevre şartlarına bırakılan zararlı maddelerin azaltılmasında yaptığı işler büyük önem arz eder. “Ekol Mühendislik Hizmetleri” tarafından 2006 yılından itibaren ortalama bir yılda Haydar Aliyev adına Bakü Petrol Rafinerisinden (BPR) atılan 12.5 milyon m3, “Azerneftyağ” PR’den atılan 10.9 milyon m3 sanayi bulaşık suları normale düşürülmüş, herbir Petrol Rafinerisinden üretim alanlarında uzun yıllar boyunca birikmiş 35.5 min ton, “Bibiheybet” bölgesinde ise 6.2 min ton petrol atığı işlemlere tabi tutularak etkisiz hale getirilmiştir. Bu da  çevre şartlarına bırakılan atıkların azalmasını sağlamıştır.   “Bibiheybetneft” PDGÜE ( Petrol ve Doğal Gaz Üretimi Enstitüsü) maden arazisinde uygulanan toprakların yeniden yetiştirilmesi  işlemi ve “Salyan OİL” LTD’nin maden arazisinde  kazma çamurlarının onarılması işlemleri de KHŞ’nin son yılda ekolojik durumun iyileştirilmesi yönünde uyguladığı gerekli önlemlerdir. Azerbaycan’da özellikle petrol sanayisi alanında ekolojik durumun iyileştirilmesi “Ekol Mühendislik Hizmetleri” KHŞ faaliyetinin ana yönü olmakla bu alanda işlemler sürdürülmektedir.

Azerbaycan’da ekolojik durumun iyileştirilmesi ve uzun süreli ekolojik güvenliğin sağlanması amacıyla uygulanan projelerden birisi de ülkede ilk defa alternatif ve onarılabilir eneji kaynaklarının kullanımına dair devlet programının kabul edilmesidir. Azerbaycan’ın zengin petrol ve doğal gaz kaynaklarına sahip olması açısından ülkenin enerji gereksiniminin giderilmesi sorunu yoktur. Fakat geleneksel enerji kaynaklarının kullanımı çevre şartlarının kirletilmesi ile sonuçlanıyor, geleneksel enerji kaynakları olan karbohidrojen kaynakları dünyada bitecek ve bunu göze alarak cumhurbaşkanlığı alternatif enerji kaynakları kullanımını ileriye yönelik stratejik görev olarak belirlemiştir. Çünkü Azerbaycan kendisinin elverişli doğal şartları ile yeterince alternatif ve onarılabilir enerji kapasitesine sahiptir. 

2004 yılında “Azerbaycan Cumhuriyetinde alternatif ve onarılabilir enerji kaynaklarının kullanımı ile ilgili Devlet Programı”nın onaylanması hakkında Cumhurbaşkanı Emir imzalamıştır. O programın mikyası sonradan genişletildi ve 2009 yılında Sanayi ve Enerji Endüstrisi Bakanlığının içeriğinde Alternatif ve Onarlabilir Enerji Kaynakları ile ilgili Devlet Ajanlığı kuruldu. Alternatif ve onarılabilir enerji kaynaklarının kullanımı ile ilgili programlar pozitif etkilerini göstermekte ve 2011 yılında Gobustan rayonunda ülkede ilk rüzgar elektrik istasyonu çalışmaya başladı.

Son yıllar Azerbaycan’da uygulanan en önemli ekolojik projelerden birisi de Bakü’de çöplerin yakılması için en yeni teknolojiye dayanan fabrikanın kurulmasıdır. Şöyle ki, uzun yıllar boyunca Bakü’nün çöpleri başkent civarında “Balahanı çöplüğü” olarak bilinen araziye bırakılmış ve orada çöpten bir “dağ” oluşmuştur. Orada biriken çöpün primitif şekilde yakılmasının sonucu olarak başkentin ve Abşeron yarımadasının üzerini zaman zaman kötü kokan duman sarardı. Ciddi ekolojik sorunlar oluşturan bu meselenin çözümü yönünde Azerbaycan Cumhurbaşkanı özel görev belirledi. Fabrikanın inşaatı “Azerbaycan Cumhuriyetinde ekolojik durumun iyileştirilmesine yönelik 2006-2010 yılları için Komple Tedbirler Planı” çerçevesinde Fransa’nın “Constructions Industrielles de la Méditerranée S.A.” (“CNİM” S.A.) şirketi tarafından başaltıldı.  Fabrikanın proje-inşaat işlerinin toplam tutarı 346 milyon euro’dur. Balahanı kasabasında 20 hektar arazide kurulan ve yıllık gücü 500 bin ton olan fabrika atıkların yakılması için yılda 231.5 milyon KVt saat enerji üretmek gücündedir. Fabrikanın tam görev görmesi 2012 yılının sonlarına hesaplanmıştır. Üretim gücüne göre bu fabrika Doğu Avrupa BDT’de en büyük bu tipte fabrika olarak bilinir. Dördüncü kuşak (4G) teknolojisinin uygulanması ile kurulan bu modern fabrika Avrupa Birliği’nin çevre şartlarının korunması alanında en sert koşullara uygundur. Yakıt ürünü olan duman külü özel filtrlerle tutularak çevre koşullarına zararsız hale gelecektir.  Daha ağır ve zararsız olan dip külü yol inşaatında kullanılan inşaat malzmelerinde kullanılabilir. Bundan başka atığın yakılması zamanı soğutmada kullanılan tesisat suyu yalnız arındılıktan sonra bulaşık sularına bırakılacak. Bu fabrika uzun yıllar boyunca Bakü’nün çöplerinin açık semada yakılması ve şehir civarı arazilere bırakılması sonucunda oluşan ciddi ekolojik sorunun çözümü yönünde önemli adımdır.

2010 yılı Azerbaycan’da ekolojik durumun iyileştirilmesi alanında önemli aşamalardan biri gibi görülebilir. O yılın 18 Şubat’ında Cumhurbaşkanı ekolojik sorunlara adanmış özel toplantı yapılmıştır. Toplantıda mevcut ekolojik  sorunlar ve onların çözümü yönünde yapılmış işlemler, o cümleden planlanan faaliyet programları geniş tartışılmıştır. O toplantıda 2010 yılı Cumhurbaşkanı İlham Aliyev tarafından “Ekoloji yılı” ilan edilmiştir. Bu proje çevre şartları sorunlarına geniş toplumun ilgisini çekmeğe, tüm devlet ve sosyal enstitülerin güçlendirilmesine imkan tanımıştır. Ekoloji yılı çerçevesinde başkentte ve diğer büyük şehirlerde, bölgelere milyonlarca ağaç ekilmiş, çevre şartları sorunlarına dair sosyal toplantılar yapılmış ve diğer girişimler uygulanmıştır. 

Azerbaycan’da ekoloji yönünde yapılmış en zorunlu işlemlerden birisi de başkentin ve diğer yaşam bölgelerine ekolojik açıdan temiz içilir su sağlanılmasına dair uygulanmış ve uygulanmakta olan projelerdir. Azerbaycan’da ahaliye ekolojik gereksinimlere uygun kaliteli su sağlanılmasının iyileştirilmesi yönünde devlet tarafından uygulanmış olan bir sıra projeler sonucu Nahçivan Otonom Cumhuriyetinin bazı rayonlarında, Yevlah, Zerdap, Ağcabedi, Kürdemir, İmişli, Sabirabat, Saatlı, Salyan, Neftçala ve Bilesuvar rayonlarının 100 yaşam noktasında  2007 - 2008 yıllarında modul tipte su temizleme tesislerinin kurulmasına başalmış ve birçok tesisler ahalinin kullanımına sunulmuştur. Modul tipte su temizleme tesislerinin kaliteli içilir su sağlanılması yönünde pozitif sonuçları öngörerek Cumhurbaşkanının 2008 yılının Ekim ayında imzaladığı Emire uygun olarak bu işlemler devam ettirilmiştir ve Kür ve Araz nehirlerinin sahili boyunca bulunan rayonların diğer 200 yaşam noktasında modul tipte su temizleme tesislerinin kurulması için 2 milyon manat ek yatırım yapılmıştır. 

İnşaatı 2005 yılında başlamış olan ve 2010 yılının Aralık ayında sona eren Oğuz-Gabele-Bakü su boru hattı ise Bakü, Abşeron yarımadasının uzun yıllar içinde karşılaşdığı içilir su sorununun çözümünde tarihi olay olarak öngörülür. Bu projenin uygulaması için devlet bütçesinden yaklaşık 1 milyar manat yatırım yapılmıştır. Oğuz-Gabele-Bakü su boru hattı projesinin ana amacı Oğuz-Gabele arazisindeki yeraltı su kaynaklarının kullanılması sonucu Bakü’ye her saniyede 5 m3     hacminde suyun taşınması ve böylelikle sakinlere yüksek kaliteli, ekolojik açıdan temiz su sağlanılmasıdır. Yapılan hesaplamalara uygun olarak Bakü ve civarı kasabalarda su dağıtan şebekelerin restore işlemlerinin tamamlamasından sonra bu boru hattı başkent sakinlerinin  %75’ne  içilir su sağlanmasına imkan tanımş olacaktır.yyətli, ekoloji baxımdan təmiz su ilə təmin edilməsidir. 

Azerbaycanda çevre şartları sorunlarının çözümü yönünde geçen birkaç dekat içinde görülmemiş mikyasta işlemler yapılması, ekolojik durumun iyileştirilmesine yönelik devlet siyaseti  ülkenin uzun süreli gelişim stratejisinin içine girer. Çünkü sağlıklı çevre şartları olmaksızın gelişimin esasını oluşturan sağlam insanın da olması olasıklı değil, diğer açıdan doğal kaynakların düzensiz tüketimi, doğada bilançonun bozulması sonucu oluşan bozukluklar gelecek nesiller için tehlike oluşturmakta.