Saz

Saz tezene (mızrap) ile çalınan simli çalgı aletidir. O, ulu ozan sanatının devamcısı olan âşık ve saz-söz sanatının ayrılmaz parçasıdır. Saz hem de Türk dünyasının, Türk maneviyatının sembollerinden biridir. 

Sinkretik, yani özünde çalgı, okuma, şiir söyleme, söz ve destan ifacılığı, aktörlük ve dans (plastik) sanatını birleştiren saz-söz sanatı, makam sanatıyla birlikte, Azerbaycan milli medeniyetinin en eski katlarıyla bağlıdır. Eski Türk halklarında şaman, gam, oyun, bahşı, yanşag, varsag ve nihayet, ozan olarak tanınan sanatçılar bugünkü aşığın ecdatlarıdır.

Ozan sanatı yüzyıllar ve binyıllar boyunca büyük evrim geçerek âşık sanatına dönüştüğü gibi, kopuz da ona benzer evrim yolu aşarak saz şeklini almıştır.

Saz artık Şah İsmayıl Hetai’nin döneminde (16. yüzyıl) şimdiki şeklini almıştır. 

Azerbaycan sazı Türk halkları arasında yayılmış saz ve benzeri enstrümanlardan çalgı tekniği, ses yayımı (akustiği) bakımından inkâr edilemez üstünlükleriyle seçilir.

Sazın çanağı dut ağacının seçme türlerinden, kolu ise ceviz ağacındandır. Çanağın gövdesi bir-birine sabitlenerek tek sayıda (genellikle 9) tahta “kaburga”lardan yapılır. Bu “kaburga”lar kol ile çanağı birleştiren “küp” adlı küçük kısmın üzerine yapılır ve sonra kol eklenir. Çanağın üzeri ince tahta örtükle kaplanır ve koluna 16-17 perde bağlanır. Azerbaycan’da ölçüleriyle seçilen tavar sazın, yahut ana sazın 9, bezen 8 teli, ondan biraz daha küçük orta, yahut koltuk sazın 6, bazen 7 teli, küçük cüre sazın ise 4-6 teli vardır. Bir zamanlar teller yüksek kaliteli çelikten hazırlanıp, gümüş suyuna çekilirmiş. Onlar çoğu zaman paslanmaz ve çok nadir durumlarda kırılırmış.

Halk çalgıları orkestrasında sazdan, genellikle, koltuk veya cüre sazı solo alet olarak kullanılır. Saz, genellikle, kiraz ağacının kabuğundan hazırlanmış tezane ile seslendirilir. Çoğu zaman aletin kolu ve çanağın yan tarafları doğal sedefle süslenir.

Esas saz sayılan tavar sazın uzunluğu 1,200 mm, çanağının derinliği 200 mm’dir. Sazın diyapazonu birinci oktavın «do» sesinden ikinci oktavın «sol» sesine kadardır.