Azadistan-Cenubi Azerbaycan Milli Hükümeti

1917 yılında Güney Azerbaycan Demokrat Fırkası faaliyete başlamış, 9 Nisan 1917’de Teceddüd gazetesinin ilk sayısı yayınlanmıştır. Savaşta İran topraklarını işgal eden Osmanlı ordusu Tebriz ve Urmi şehirlerini ele geçirmiştir. Osmanlı ordusunun Azerbaycan bölgesini işgal etmesine karşı çıkan Şeyh Mehemmed Hiyabani ve yoldaşları hapsedilmiştir,  birlikler Tebriz’i terk ettikleri zaman onları da kendileriyle birlikte götürmüşlerdir. Kasım 1918 yılında Osmanlı ordusunun geri çekilmesinden sonra Hiyabani İran’a geri dönmüş ve Azerbaycan Demokrat Fırkasını tekrar faaliyete geçirmiştir.         

1920 yılının Mayıs ayında Tebriz’de Demokrat Fırkasının öncülüğünde büyük gösteri düzenlenmiştir. Gösteride emperyalistlere ve İran’daki irticacı güçlere karşı mücadelenin daha da etkin kılınması gerektiği dile getirilmiştir.  Gösteriye katılanlar şöyle önerdiler, Azerbaycan bütün İran tarihi boyunca her zaman bağımsızlığın öncüllüğünü yapmıştır. Bu sebepten de onun Azerbaycan eyaleti yerine Azadistan (azadlık ülkesi) şeklinde adlanması daha doğrudur ve bu öneri katılımcılar tarafından kabul edilmiştir.

Bu mitingden sonra harekat Azerbaycan’ın diğer şehirlerine, Zencan, Marağa, Miyana, Eher, Hoy ve daha sonra Erdebil’e de yayılmıştır. 22 Nisan 1920’de Azerbaycan Demokrat Fırkası milli hükümetin kurulması hakkında karar almış ve Şeyh Mehemmed Hiyabani milli hükümetin başkanı seçilmiştir. 22 Haziran 1920’de hükümet başkanı olarak Hiyabani Alagapı’ya taşınmıştır. Bu, Güney Azerbaycan tarihinde kurulmuş ilk demokratik milli hükümettir. Azerbaycan sözü yerine bütün panolarda, devlet sayfalarında Azadistan eyaleti yazıldı. Hiyabani aleyhtarı bazı kişiler, ayrıca Doktor Zeynalabdin Han, Mirze Bağır Telie, Hüseynağa Fişengçi (Tebriz gazetesinin redaktörü), Sultanzade ve diğerleri ayaklanmaya karşı faaliyete başlamış, gizlice Eynüd-devle’nin yanına gitmişlerdir. Diğer bir grup ise Alman Kart Vispço teşkilatının adamı olarak tanınan, Klidi-Nicat gazetesinin editörü G.Rzazade’nin önderliğinde Sosyal-Demokrat Partisi adı altında Azerbaycan Demokrat Partisine karşı faaliyete başlamıştır. Tebriz’deki durumu incelemek için buraya gelmiş İngiltere siyasi idaresinin başkanı, Hiyabani ile görüşerek Azerbaycan’ın taleplerinin ne olduğunu sormuştur. Hiyabani şöyle demiştir: Azerbaycan İran’ın ayrılmaz eyaletidir. Azerbaycan ahalisi kendi kanları pahasına aldıkları anayasanın icrasını ve emelde meşruta rejimini koruyarak, tüm ülkede ıslahat yürütülmesini istiyor.

Hiyabani milli hükümetin başkanı olarak Tebriz’de birçok reformlar yapmaya başlamıştır: Jandarma teşkilatını geliştirerek Milli Muhafız Birliği kurmuştur. Ünlü Azerbaycanlı maarifçi Ebülgasim Füyuzat’ı eğitim bakanı atanmıştır. Mehemmediyye ve Hikmet adlı iki kadın okulu açmıştır. Okullarda eğitimin Azerbaycan dilinde verilmesine dair talimat vermiştir. Bakü’den İttihadiyyeyi-iraniyan okulundan birkaç öğretmen çağırmış, Okullarda Fars dilini yerine Azerbaycan dilinde öğrenmeye önem vermiştir. Tahran’dan gelen maliye başkanı ve hâkim muavini Tahran’a geri gönderilmiş, yeni kişiler tayin edilmiştir. Hiyabani bölgede huzurun sağlanmasına önem verilmiştir. Hiyabani milli hükümetin başkanı olduğu zaman Tebriz’e gelen yabancılar buradaki asayişin yüksek düzeyde olduğundan bahsetmişlerdir. Tüm idari işleri, neşriyat, mitingler ve konuşmalar Türkçeydi.

Mühbirüs-saltana hareketi bastırmak için Tebriz Milli Muhafız Birliğinin Başkanı Bağır Han Salarimilli’nin oğlu Mirze Hüseyn Han Haşimi’yi (sertib Haşimi) ve Tebriz Kozak birliği başkanıyla anlaşarak Alagapı’ya saldırmasını emretmiştir. Dört gün süren çatışmadan sonra “Azadistan” hükümeti yıkılmıştır. Hiyabani, 14 Eylül 1920 yılında öldürülmüştür.