Azerbaycan SSC

Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin dağılmasının ardından 28 Nisan 1920 yılında Azerbaycan’da Sovyet hâkimiyeti kurulmuştur. Ülkedeki hâkimiyet Geçici Devrim Komitesine verilmiştir. Yasama yetkisini kullanan bu komiteye Azerbaycanlı komünistlerden (Neriman Nerimanov (başkan), Aliheyder Garayev, Gezenfer Musabeyov, Hemid Sultanov  vb.) katılması Rusya’nın işgalini perdelemek çabasından ileri gelmekteydi. Ülkede gerçek hakimiyet Moskova’ya tabi olan Azerbaycan Komünist (Bolşevik) Partisi Merkezi Komitesine (AK(b)P MK) aittir.

1 Mayıs 1920 —Halk Cumhuriyeti hükümetini yıkan 11. Kızıl Ordu bölükleri Şamahı ve Ağsu’dan direnişle karşılaşmadan geçerek Gence’ye yaklaşmışlar ve kısa savaştan sonra şehri ele geçirmişlerdir.

3 Mayıs  1920 — Sovyet hakimiyeti Azerbaycan’ın bütün topraklarına yayılmaya başlamıştır. Geçici Devrim Komitesi kaza, mahalle ve köy inkılap komitelerinin kurulması konusunda kararname vermiştir. Bolşeviklerin Bakü koyunda askeri-deniz kuvvetleri güneye doğru yönelerek Lenkeran ve Astara’yı ele geçirmişlerdir. Halk Cumhuriyetinin az sayıda bölükleri Karabağ’da kalmış ve Ermeni birlikleriyle savaşıyorlardı.

5 Mayıs 1920 — Azerbaycan Geçici Devrim Komitesi ülkede bütün han, bey ve vakıf topraklarının müsadere olunarak karşılığı ödenmeden köylülerin kullanımına verilmesi konusunda ki kararı kabul etmiştir. Birkaç yıldan sonra bu topraklar köylülerden zorla geri alınarak kolhoz (kolektif çiftlikler) işletmelerine verilecektir.

7 Mayıs  1920 — Azerbaycan’ın Bolşevik hükümeti ordunun ve donanmanın yeniden kurulması konusunda karar almıştır. Kararın icrası sürecinde milli subaylara karşı baskılarla yapılmıştır. Sovyetleşmiş Azerbaycan’ın ordu ve donanması ise formel olarak 1922 yılına kadar varlığını sürdürmüştür. Aynı yılın aralık ayında SSCB’nin kurulması ile Sovyet Ordusunun Kafkasya Askeri Dairesine katılmıştır.

12 Mayıs  1920 — Azerbaycan Geçici Devrim Komitesi ülkede halk mahkemelerinin kurulması hakkında karar almıştır. Karşı devrime karşı mücadele için Olağanüstü Komite ve Yüksek Devrim Mahkemesi tesis edilmiş, ayrıca zadegân ve mülki rütbelerin geri alınmasına ilişkin karar alınmıştır.

15 Mayıs 1920 — Azerbaycan Halk Eğitim Komiserliği ülkede vicdan özgürlüğünün ilan edilmesi, dinin devletten ve okuldan ayrılması hususunda karar almıştır. 

24 Mayıs  1920 — Azerbaycan Geçici Devrim Komitesi tarafından petrol sanayisinin millileştirilmesi hakkında karar alınmıştır. Aslında petrol Rusya’nın yönetimine verilmiştir. Bu amaçla Azerbaycan Petrol Komitesi kurulmuştur. Komitenin başına Lenin tarafından Bakü’ye gönderilmiş Aleksandr Serebrovski atanmıştır. Petrol sanayisinin ardından Hazar ticaret donanması ve ülkede faaliyet gösteren bankalar millileştirilmiştir.

3 Haziran 1920 — Zengezur ve Karabağ’da Bolşevik işgaline direnen Nuri Paşanın komutasında Halk Cumhuriyeti birlikleri Şuşa şehrini ele geçirmişlerdir. Bunun ardından 11. Rus ordusunun takviye birlikleri gönderilmiş yoğun nüfuslu Rus birlikler, Levandovski’nin komutasında 15 Haziranda şehri yeniden işgal etmişlerdir. Milli ordunun birlikleri Cebrayıl kazasına geri çekilmişlerdir. Haziran sonunda bu bölge Bolşeviklerin kontrolüne geçmiştir. Sovyetleşmeye karşı isyanlar yıl sonuna dek Şemkir, Guba ve diğer bölgelerde de yaşanmıştır.

6 Mayıs 1921 — I. Tüm-Azerbaycan Sovyetler kurultayı (6-19 Mayıs) çalışmaya başlamıştır. Kurultayda Azerbaycan SSC’nin ilk Anayasası kabul edilmiştir. Geçici Devrim Komitesi ve yerel devrim ve yoksul komiteleri lağvedilerek yüksek yasama erki olarak Merkezi Yürütme Komitesi (MİK, ilk başkanı Muhtar Hacıyev) ve yerli Sovyetler kurulmuştur. Azerbaycan Merkezi Yürütme Komitesinin (75 üye ve 25 aday) yönetici organı ise cumhuriyet parti (Azerbaycan KP) başkanlığının da katıldığı Riyaset Heyeti (13 kişiden ibaret) idi. Ülkede 30 bin vekilin yer aldığı 1400 yerel köy Sovyeti oluşturulmuştur. 1921-1937 yıllarında Tüm-Azerbaycan Sovyetlerinin 9. Kurultayı yapılmış ve 1938 yılında bu kurumun yerini Yüksek Sovyet almıştır.

2 Haziran 1921 — Azerbaycan’da pedagoji kadroları hazırlayan ilk yüksek eğitim kurumu, hazırda Azerbaycan Pedagoji Üniversitesi adıyla faaliyet gösteren - Azerbaycan Erkek Pedagoji Enstitüsü (sonralar V.İ.Lenin Azerbaycan Devlet Pedagoji Enstitüsü) kurulmuştur.

5 Temmuz 1921 — Rusya Komünist (Bolşevik) Partisi’nin Kafkas Bürosunun toplantısında Dağlık Karabağ’ın Azerbaycan SSC’ye bağlı kalması konusunda karar alınmıştır. Bir gün önce, Temmuz’un 4’de RK(b)P Kafkas Bürosu yüksek meclisinde Orconikidze ve Kirov’un desteğiyle Dağlık Karabağ’ın Ermenistan’a verilmesi konusunda karar alınmıştır. Fakat N.Nerimanov önderliğindeki Azerbaycan’ın komünist yönetimi bu karara keskin itiraz etmiş ve RK(B)P MK’nın müdahalesiyle bu karar iptal edilmiştir. Böylelikle, RK(B)P Kafkas Bürosunun 5 Temmuz tarihli kararında Dağlık Karabağ’ın Azerbaycan’ın egemenliğinde bulunması ve merkezi Şuşa şehri olmakla geniş vilayet muhtariyeti verilmesi karara alınmıştır. Ermeniler temel amaçlarına ulaşmasalar da, özerklik kazanmış oldular. 1923 yılında Dağlık Karabağ Muhtar Vilayeti tesis edilmiştir.

7 Temmuz 1923 — Azerbaycan SSR Merkezi Yürütme Komitesi tarafından Dağlık Karabağ Muhtar Vilayetinin (DGMV) kurulması konusunda karar almıştır. Belgede bu kararın Azerbaycanlı ve Ermeni halkları arasında Beynelmilel dayanışmanın güçlenmesine hizmet edeceği vurgulanmıştır. Karara göre, Dağlık Karabağ’ın Ermeniler yaşayan bölgesinde Azerbaycan SSC’nin bir parçası olarak özerk vilayetin kurulması öngörülmüştür. Bu konuda tavsiye kararı 1921 yılında RK(B)P’nin Kafkas Diyar Bürosu tarafından kabul edilmiştir. Bu kararda muhtariyetin merkezi Şuşa olarak gösterilse de, Azerbaycan Merkezi Yürütme Komitesinin kararında vilayetin merkezi Hankendi olarak belirlenmiştir. Kısa süre sonra Ermenilerin inisiyatifiyle Hankendi Stepanakert adlandırılmıştır. Arazi-idari taksimatından sonra DKMV’nin yüzölçümü 4,4 bin km² olarak belirlenmiştir. 

30 Ağustos 1930 — Azerbaycan Merkezi Yürütme Komitesinin ve Halk Komiserleri Sovyetinin kararıyla ülke yeni idari birimlere ayrılmıştır. Karara göre, 63 ilçe kurulmuştur. Bundan önce ülkede 10 daire (Bakı, Gence, Garabağ (Ağdam), Guba, Kürdüstan, Lenkeran, Muğan (Salyan), Şirvan (Göycay), Nuha, Zagatala) ve onlara bağlı kazalar vardı.

7 Ağustos 1932 — Sovyet hükümetinin Devlet müesseseleri, kolhoz ve kooperatiflerin mülkünün korunması hakkında kararıyla sert ceza önlemleri alınmıştır. Karara göre, devlet mülkiyetinden hafif hırsızlık yapma durumunda kurşuna dizme, en iyi halde 10 yıl hapisle cezalandırılma öngörülmüştür. Sovyet tarihine Beş Sümbül Hakkında Kanun adıyla geçen belge Azerbaycan’da da tarım alanında baskılar için önayak oluşturmuştur.

24 Haziran 1938 —Azerbaycan SSC Yükse Sovyetine seçimler yapılmıştır. 310 kişilik parlamentoya 107 işçi, 88 kolhozcu ve 115 aydın seçilmiştir. Halk vekillerinin 72’si kadınlardı. Komünist Partisi aslında devlet yetkilerini tam olarak elinde  bulundurmuştur. Böylelikle Yüksek Sovyet sadece formel yetkilere sahip idi.

1938 — Azerbaycan SSR Yüksek Sovyeti yerli halkın itirazına bakmaksızın Laçın, Gubadlı, Kelbecer ve Gazah bölgelerinden 2 bin dönüm toprağının Ermenistan SSC’ye verilmesine dair karar aldı. Böylelikle karar gerçekleşmedi. 31 yıl sonra, 7 Mayıs 1969’da Azerbaycan SSC Yüksek Sovyet’inin Riyaset Heyeti onu yeniden onaylasa da, kısa süre sonra yönetimin başına geçen Haydar Aliyev kararın icrasını engellemiştir.

2 Haziran 1938 — Azerbaycan’da ilk sivil havacılık birliği kurulmuştur. Bakü’de ilk havacılık okulu 1915 yılında, Bakü-Tiflis hattı ilk sivil hava yolu 1923 yılında açılmıştır. 1933 yılında Bine’de ilk hava limanı kullanılmaya başlanmıştır, 1938 yılında ilk sivil hava ekibi uçuşlara başlamıştır.

25 Haziran 1987 — Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkezi Komitesinin plenumu (küçük meclis) yeniden yapılandırma (perestroyka) politikasına dair karar almıştır. Genel Sekreter Mihail Gorbaçov’un  yenilenme politikası adı altında öncelikle sosyal ve ekonomik reformları kastetse de,  siyasi ve ideolojik alanı da kapsamıştır. Sovyetler Birliğinde (Azerbaycan’da) ifade özgürlüğü, açıklık ve milli harekâtlar dönemi başlanmıştır. Yeniden yapılandırma siyasetinin ilanından dört yıl sonra SSCB’nin çöküşü başlamıştır.

21 Mayıs 1988 — SSCB yönetimi Azerbaycan ve Ermenistan arasında ihtilafı düzenlemek için her iki müttefik ülkenin yönetimini değiştirmiştir. Ermenistan KP MK’nın plenumunda Birinci Sekreter Karen Demirçyan, Azerbaycan KP MK plenumunda ise Kamran Bağırov görevlerinden alınmıştır. Azerbaycan KP MK’nın Birinci Katibi makamına Ebdürrehman Vezirov seçilmiştir.

18 Temmuz 1988 — SSCB Yüksek Sovyeti Riyaset Heyetinin Dağlık Karabağ ihtilafını müzakere eden geniş çaplı toplantısı yapılmıştır. M.Gorbaçov’un başkanlık ettiği toplantıya Azerbaycan ve Ermenistan’ın siyasi yönetimi, her iki ülkenin SSCB Yüksek Sovyetindeki milletvekilleri katılmıştır. Gergin tartışmalarla geçen toplantıda Dağlık Karabağ konusunda meseleye dair SSCB Yüksek Sovyetinin Riyaset Heyetinin kararı kabul edilmiştir. Belgede Ermenistan SSR Yüksek Sovyetinin Dağlık Karabağ’ı ilhak etmek konusundaki kararın iptal edilmesinin önemi vurgulansa da, Ermenistan SSC yönetimi bu çağırışı cevapsız bırakmıştır.

16 Temmuz 1989 — Bakü’de yarı gizli şekilde Azerbaycan Halk Cephesinin tesis konferansı yapılmıştır. Bu, Azerbaycan’da Karabağ olaylarıyla başlanan milli halk harekâtının kısmen örgütlenmesiydi. Ebülfez Elçibey AHC’nin başkanı seçilmiştir. AHC’nin 16 üyelik İdare Heyetine yeteri kadar değişik görüşlü kişiler seçilmiş ve çok geçmeden teşkilatta bölünmeler başlamıştır.

19 Mayıs 1990 — Yüksek Sovyetin toplantısında Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı görevi ihdas edilmiştir. Toplantıda Azerbaycan KP MK’nın Birinci Sekreteri Ayaz Mütellibov cumhurbaşkanı seçilmiştir. Sovyetler Birliği KP MK’nın Genel Sekreteri M.Gorbaçov’un SSCB Devlet Başkanı seçilmesinden sonra müttefik ülkelerin yöneticileri de aynı şekilde hareket etmeye başlamışlardır.

21 Mayıs 1990 tarihinde Azerbaycan Cumhurbaşkanının kararnamesiyle 28 Mayıs Azerbaycan Devletinin bağımsızlığı yeniden ilan edilmiştir.

27 Haziran 1991 — Yüksek Sovyet Azerbaycan’ın Egemen Devletler İttifakına katılmasına dair karar almıştır. Yeni ittifak anlaşmasının imzalanması Moskova’daki Ağustos Darbesi sonucunda gerçekleşmemiştir.

30 Ağustos 1991 — Yüksek Sovyetin olağanüstü toplantısında gergin tartışmalardan sonra Azerbaycan Cumhuriyetinin Bağımsızlığına Dair Beyanname kabul edilmiştir. Belgede Azerbaycan Cumhuriyetinin 1918-1920 yıllarında mevcut olmuş Halk Cumhuriyetinin devamcısı olduğu vurgulanmıştır.  Bununla birlikte, parlamento Azerbaycan’ın devlet bağımsızlığının anayasal temellerini sağlamak için ayrı bir anayasal kanunun hazırlanması yönünde karar almıştır.

8 Eylül 1991 — Azerbaycan’da ilk cumhurbaşkanı seçimleri yapılmıştır. Ülkedeki asker siyasi güçlerin, aynı zamanda Halk Cephesinin boykot ettiği ve alternatifsiz yapılan seçimlerde Azerbaycan KP MK’nın Birinci Sekreteri Ayaz Mütellibov cumhurbaşkanı seçilmiştir.

18 Ekim 1991’de Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Azerbaycan’ın bağımsızlığına dair kanunu kabul ettikten sonra Azerbaycan SSC çökmüş, bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti kurulmuştur.

1. Sergey Kirov - 24 Temmuz 1921 — Ocak 1925

2. Ruhulla Ahundov - 1925 — 1926

3. Levon Mirzoyan - 21 Ocak 1926 — 5 Ağustos 1929

4. Nikolay Gikalo- 5 Ağustos  1929 — 5 ağustos  1930

5. Vladimir Polonski- 5 Ağustos  1930 — Ocak 1933

6. Ruben Rubenov-7 Şubat 1933 — 10 Aralık 1933

7. Mircefer Bağırov-15 Aralık 1933 — 6 Nisan 1953

8. Mirteymur Yagubov-6 Nisan 1953 — 12 Şubat 1954

9. İmam Mustafayev-16 Şubat 1954 — 8 Temmuz 1959

10. Veli Ahundov- 10 Temmuz 1959 — 14 Temmuz 1969

11. Haydar Aliyev -14 Temmuz 1969 — 3 Aralık 1982

12. Kamran Bağırov-3 Aralık 1982 — 21 Mayıs 1988

13. Ebdürrehman Vezirov-21 Mayıs 1988 — 20 Ocak 1990

14. Ayaz Mütellibov-25 Ocak 1990 — 14 Eylül 1990