Azerbaycan Milli Hükümeti-21 Azer Hareketi

Bilindiği üzere, İkinci Dünya Savaşı Büyük Britanya’yla birlikte Sovyetler Birliği askeri bölüklerinin İran topraklarına girmesiyle başlamıştır. Bu, aynı zamanda, ülkenin Rıza Şahın istibdat rejiminin çöküşüne sebep olmuştur. Bir taraftan dış müdahale, diğer taraftan mevcut rejimin çöküşü İran’da kısmen demokratik toplumun oluşmasına sebep olmuştur. Demokratik süreç ülkenin çeşitli bölgelerinde farklı şekillerde tezahür etmiştir. Güney Azerbaycan’da ise bu milli-bağımsızlık harekâtı Seyid Cefer Pişeveri’nin öncüllüğünde Azerbaycan Milli Hükümetinin kurulması ile sonuçlanmıştır.

Azerbaycan Milli Hükümeti, Azerbaycan Türklerinin yürüttüğü uzun dönemlik milli bağımsızlık harekâtının tabii sonucu gibi şartlanmaktadır.  Seyid Cefer Pişeveri’nin önderliğinde yürütülen 21 Azer harekatı 12 Aralık 1945 yılında Azerbaycan Milli Hükümetinin kurulması ile sonuçlanmıştır. Bu yüzden de tarihi-siyasi literatürde Azerbaycan Milli Hükümeti 21 Azer harekâtı adı ile bilinmektedir.

Azerbaycan Milli Hükümeti İran olarak adlanan ülkede Azerbaycan Türklerinin milli özerklik hakkını tanıyan bir hükümet olarak faaliyete başlamış, daha sonra ise siyasi istikametini bağımsız devletçilik olarak belirlemiştir.

Azerbaycan Milli Hükümeti halkın büyük desteğiyle devletin önemli birtakım işlerini gerçekleştirmeye başlamıştır: Tebriz Devlet Üniversitesinin ve birçok okulun açılması, milli tiyatro ve mili filarmoninin kurulması, milli kütüphanelerin hizmete sunulması, yolların yapılması vb. işlerle Azerbaycan Milli Hükümeti bir yılda, yirmi yıllık İran hükümeti döneminden daha fazla başarı elde etmiştir.

Amerikalı hukukçu Uliyam Duglas 1950 yılında Güney Azerbaycan’a gitmiş ve yerli halkla Milli Hükümetin ve onun Başbakanı Seyid Cefer Pişeveri’nin hizmetleri olarak onlara hatırlattığı değişiklik ve reformların listesini düzenlemiştir:

1.Azerbaycan Milli Hükümeti toprak reformunu gerçekleştirdi

2.Hükümet büyük bankaları millileştirdi

3.Devlet memurlarının rüşvet almasını engelleyen ciddi yasalar kabul edildi

4.Şehirlerle birlikte, köylerde hizmet veren seyyar hastaneler ve sağlık ocakları kuruldu

5.Önemli ürünlerin fiyatları ciddi biçimde kontrol ediliyordu. Erzak mamullerinin saklanmasına ağır ceza ile sonuçlanıyordu

6.Sosyal programın gerçekleşmesine başlanıldı, istihdam sağlandı

7.Güney Azerbaycan Milli Ordusu kuruldu

Azerbaycan Milli Hükümetinin faaliyet gösterdiği bir yıl müddetinde gerçekleştirmiş olduğu en mühim reformları esas olarak üç kategoriye bölmek mümkündür.

1) Siyasi reformlar;

2) Modern reformlar;

3) Sosyal-iktisadi reformlar.

Azerbaycan Milli Hükümeti döneminde gönüllü halk birliklerinden oluşan fedai birlikleri Milli ordunun temelini oluşturmaktadır. Kısa dönem zarfında halkın sevgilisine dönüşen fedailer Milli Hükümetin güçlenmesinde, onun askeri gücünün artmasında, milletin kendi devletine olan inancın, itibarın oluşmasında önemli rolü olmuştur. Fedai birliklerinin kendilerinden kat-kat güçlü olan İran Pehlevi rejimi karşısında dayanması, Milli Azerbaycan devletini savunması yüksek vatanseverlik ve kahramanlığın eşsiz örneğidir.

Seyid Cefer Pişeveri’nin ciddi teşkilatçılık çabaları, işgüzarlığı ve faaliyeti sonucunda oldukça kısa bir müddette Azerbaycan’ın milli-demokratik birlikleri birleşerek halkın iradesine ve desteğine dayanan milli devletin temelini attılar.

Azerbaycan Milli Hükümetinin yaptığı reformların ikinci kısmı ülkede gerçek anlamda devrimin gerçekleşmesini sağlamış oldu.

Bu devrimin amacı, İran Pehlevi rejiminin asimile siyasetine karşı çıkmak ve Azerbaycan Milli kimliğini korumaktır. Azerbaycan dilinin üstün tutulmasına dayalı modern değişiklikler projesi 1945 yılı Kasım ayından önce başlamıştır. Fakat resmi karakterini 1946 yılının Ocak ayının 6’sında “Dil hakkında Milli Hükümetin Kararı” ile almıştır. Bu belgeyle, o günden itibaren, Azerbaycan’da resmi dilinin Türk dili olduğunu ilan edilmiştir. Bu zamana kadar Türk dili artık birçok okullarda ders olarak işleniyordu ve ana dili dersliklerin yoğun şekilde yayınına başlanılmıştı. Kararın kabul edilmesi ise bu sürecin kısa bir sürede başarılı sonuçlar doğurmasına sebep olmuştur.  Hem de birçok sosyal – Azerbaycan Güzel Sanatlar ve Ressamlık Mektebi’nin (19 Ocak 1946 ), Devlet Tiyatrosu’nun (23 Mart 1946), Azerbaycan Radyo Ajansı’nın  (4 Temmuz 1946) ve Tebriz Devlet Üniversitesi’nin (6 Haziran 1946) açılması bu sürecin en önemli gelişmeleridir.  1946 Eylül ayında – yeni eğitim yılından başlayarak, tüm okullarda dersler ana dili olan Azerbaycan Türkçesinde işlenmeliydi ve bu işin başarılı şekilde gerçekleşmesi Milli hükümetin modern reformları içerisinde önemli yer tutmaktadır.

Sovyet askeri bölüğünde Güney Azerbaycan’a gitmiş olan Azerbaycan’ın yazar, şair edebiyatçı ve gazetecileri– Süleyman Rehimov, Süleyman Rüstem, Memmed Rahim, Osman Sarıvelli, Evez Sadıg, Cefer Hendan, Abbas Zamanov, Gulam Memmedli, İsrafil Nezerli ve diğerlerinin faaliyeti ile Tebriz edebiyat alanında büyük bir canlanma yaşamıştır.

Azerbaycan Milli Hükümeti döneminde yapılan modern reformların önemli bir hususu da ana dilinde basının devreye girmesiydi. 1945-1946 yıllarda Azerbaycan’ın Güneyinde çeşitli yayın organları, o cümleden “Veten yolunda”, “Azerbaycan”, “Feryad”, “Azad millet”, “Gelebe”, “Yeni Şerg”, “Maarif”, “Demokrat”, “Felahet” (Tebriz), “Cövdet” (Erdebil), “Urmiyye”, “Gızıl esger” (Urmiye), “Veten” (Miyana) gazete, dergi ve mecmualar yayınlanmış medyanın sayfalarında ülkenin içtimai-siyasi ve edebi-kültürel hayatı yansıtılmıştır.

Azerbaycan Milli Hükümeti sosyal ve ekonomik değişiklikleri gerçekleştirmek amacıyla bir sıra ciddi reformlara da başlamıştır. Bunun yanı sıra toprakların köylülere dağıtılması, şehirlerde ve köy yerlerinde hastanelerin açılması, yolların yapılması, ekonominin geliştirilmesi, işsizliğin önlenmesi ve bu gibi mühim konular dikkate alınmalıdır.

Sosyal-iktisadi reformların hızlı bir şekilde gerçekleştirildiği bir dönemde Milli Hükümet İran Fars rejiminin eliyle 12 Aralık 1946 yılında mağlup edilmiştir. Bir müddet önce İran merkezi hükümeti Azerbaycan Milli Hükümeti ile imzaladığı anlaşmalarla bu özerk devleti resmen tanınmış olsa bile, aynı yıl içerisinde Pehlevi Fars devleti ordusu Azerbaycan’a akın etmiş ve Milli Hükümetinin mevcudiyetine son verilmiştir. Azerbaycan’ın işgalinin ardından binlerce Azerbaycan Türkü ya katledilmiş ya da sürgüne gönderilmiştir.

Azerbaycan Milli hükümetinin kurucuları Seyid Cefer Pişeveri başta olmak üzere büyük birçok kişi işkenceye maruz kalmıştır. S.C.Pişeveri 1947 yılının Temmuz ayının 11’de Yevlah şehri yakınlarında muammalı şekilde trafik kazasında helak olmuştur. Hükümetin Başsavcısı Firudin İbrahimi Tebriz’de idam edilmiş, Eğitim Bakanı Mehemmed Biriya Sovyet siyasi - rejimi tarafından 22 yıldan fazla hapiste tutulmuştur. Milli Hükümetin diğer kurucuları da hapis ve sürgünlere gönderilmiş, ağır muhacir hayatı yaşamaya mecbur kalmışlardır. Lakin onların Azerbaycan milletinin özgürlüğü ve istiklali yolunda yürüttüğü mücadele, adlarının edebi olarak tarihe yazmıştır.

Azerbaycan Milli Hükümetinin ömrü uzun olmasa da, bu hükümetin kurulması ve faaliyeti vatanımızın güneyinde milli-azatlık harekâtının sonraki aşamada inkişafına ciddi etkisi olmuştur. Güneyde ve dünyanın çeşitli ülkelerinde yapılan bağımsızlık harekâtının esas fikir kaynaklarından biri Seyid Cefer Pişeveri’nin öncüllüğüyle ile kurulmuş Azerbaycan Milli Hükümetidir.