Eldenizler-Atabeyler devleti

Selçukluların gerilediği dönemde Azerbaycan Atabeyleri devleti bağımsızlığını ilan etmiştir. Devletin adı Şemseddin Eldeniz’den (İldeniz) gelmiştir. Eldeniz çocukluğunda kul olarak satılmış ve Selçuklu sarayına götürülmüştür. O, aklı ve çalışkanlığıyla Sultan 2. Tuğrul’un dikkatini ve rağbetini kazanarak emir unvanı almıştır.  1136 yılında Eldeniz Selçuk sultanı Tuğrul’un oğlu Arslanşah’ın atabeyi, Azerbaycan’ın güney vilayetinin hâkimi tayin edilmiştir.  O, Sultan II. Tuğrul’un ölümünden sonra onun karısı Mümine Hatunla evlenip 1136 yılında da Aran hâkimi olarak atanmış, Berde’ye gitmiş ve Eldenizliler devletini kurmuştur.

Irak Selçuk sultanlığının içtimai, siyasi hayatında mühim rolü olan Eldegez, resmi şekilde Selçuklulara tabi olsa da, 12. yüzyılın 30. yıllarından bağımsız hükümdar olarak devleti idare etmiş ve kendi adına sikke yaptırmıştır. 1152 yılında Arran, bir müddet sonraysa Marağa hakimi Hassbeyin idare ettiği Erdebil, Eldegez’in hakimiyetine geçmiştir, Şirvanşah’ı kendisine bağımlı konuma getirmiştir. 

Şemseddin  Eldeniz’in  hakimiyetinin  sonlarında  devletin   sınırı Derbent’ten Basra Körfezi’ne, Tiflis kapılarından Mekran’a, Aran ve Şirvan, Irak, Hemedan, Gilan, Mazenderan, İsfahan ve Rey’e kadar genişlemiştir. Şemseddin’in oğlu Mehemmed Cahan Pehlevan’ın döneminde Eldenizler devleti daha da güçlenmiştir. Kızıl Arslan kardeşi Mehemmed Cahan Pehlevan’dan sonra uzun müddet taht-tacını elde tutabilmek için mücadele etmiştir. 

Irak Sultanlığının hâkimiyetini elinde tutan Kızıl Arslan’ın 1191 yılında katledilmesinden sonra hakimiyet, Cahan Pehlevan’ın Türk uyruklu Kuteybe Hatundan olan oğlu Ebu Bekir ile İnanç Hatundan olan oğlu Kutlug İnanç ve Emir Emiran arasında paylaştırılmıştır. Bundan sonra kardeşler arasında başlayan saltanat mücadelesi Ebu Bekir’in zaferiyle sonuçlanmıştır. Ancak devam eden dış hücumlar (Harezmşahlar, Gürcüler vb.) devletin çöküşüne zemin hazırlamıştır. 1210 yılında başlayan Özbek (1210-1225) döneminde Atabeyler devleti güç kaybetmiştir.

Atabeyler döneminde Azerbaycan’ın Gence, Tebriz, Nahçivan, Marağa, Erdebil, Derbend, Bakü, Şamahı, Beylegan gibi büyük ticaret ve sanat merkezleri çok ünlüydü. O zaman Gence ve Tebriz’in nüfuzu 100 bini geçmiş, Nahçivan’ın nüfuzu 80-100 bine ulaşmıştır.

Azerbaycan Atabeylerinin başkenti çeşitli dönemlerde Gence ve Nahçivan şehirleri olmuştur.

Eldenizler devleti zamanı Azerbaycan’ın yükseliş dönemidir. O dönemde şehirler gelişmiş, ticaret, sanatkarlık, hayvancılık, ekincilik çok fazla ilerlemiştir. 

1225 yılında Harezimşah Celaleddin’in saldırıları sonucunda Atabeyler devleti yenilgiye uğramıştır.          

Başkenti Nahçivan ve Tebriz şehirleri          

1136-1175  Şemseddin Eldeniz                                                                 

1175-1186  Mehemmed Cahan Pehlevan

1186-1191  Gızıl Arslan                                                                 

1191-1210  Ebu Bekr                                                                 

1210-1225  Özbek