Safeviler devleti

Safevi  adı Şah İsmail’in dedesi Şeyh Sefiyüddin’den gelmektedir. Aslında Sünni mezhebinden olan Sefiyeddin İlhanlılar döneminde tarikatın merkezi Erdebil’de büyük nüfuz kazanmış ve İlhanlı yönetiminin dikkatini çekmiştir. Bu tarikatın temelini atan Şeyh Sefiyüddin İshak’ın dedesi Firuz Şah 10. yüzyılda Anadolu’dan Erdebil’e taşınmış Türkmen ailesine mensuptur. Sefiyüddin 1334 yılında vefat ettiği zaman oğlu Sedreddin, ondan sonra da, Hace Ali şeyh olmuştur. Onların namı sadece Azerbaycan’a değil, Irak, Suriye, Anadolu, İran, hatta Belh ve Buhara’ya kadar ulaşmıştır.

Safeviler döneminde hakim zümreden oluşan Türk aşiretleri: Şamlı, Ustaclu, Türkman, Rumlu, Dülkadir, Afşar, Kacar, Tekeli, Humuslu, Talas.

Safeviler tarikatının önderi İbrahim’in vefatından sonra makamına 1447 yılında oğlu Cüneyt geçmiştir. 1456 yılından 1459 yılına dek Cüneyt, o dönemde az tanınan Diyarbakır hakimi Akkoyunlu Uzun Hasan’ın yanında bulunmuştur. Uzun Hasan, düşmanı Cahanşah’la mücadelede Safevi şeyhlerinin yardımını sağlamak için kız kardeşi Hatice Beyim’i Şeyh Cüneyt’le evlendirmiştir. Cüneyt kendi devletini kurmak amacıyla Şirvan’ı ele geçirmeyi planlamıştır. O, seferleri sırasında çeşitli ülkelerden on bin taraftarıyla ülkeyi işgal etmek ve Şirvanşahlar tahtına sahip olmak için Şirvan’a saldırmış ve savaşta yenik düşmüştür. Yerine geçen oğlu Şeyh Haydar, Uzun Hasan’ın kızıyla evlenerek büyük nüfuz kazanmıştır. O, babasının intikamını almak için Şirvan’a sefer düzenlemiştir. Bu savaşta Şeyh Haydar helak olmuş, ailesi ve çocukları, kaynı Yakup Han tarafından kurtarılmıştır.

Haydar’ın büyük oğlu Ali, müritleri tarafından şeyh ilan edilmiştir. Ali, Akkoyunlular tarafından öldürüldükten sonra, altı yaşındaki kardeşi İsmayıl müritler tarafından kaçırılarak Gilana götürülmüştür. Burada altı yıl gizli tutulmuş, on üç yaşına geldiğinde dedesi Uzun Hesenin tahtına oturmak için bulunduğu Lahican’dan ayrılmıştır. Etrafındaki ustaclu, şamlu, rumlu, mosullu, hintli, tekeli, çapanlu, garadağlı, zülgederli, varsag, efşar ve gacar oymaklarıyla Aran ve Şirvan’ın bir kısmını ele geçirmiştir. Daha sonra Azerbaycan’a doğru yönelmiş; ancak Akkoyunlu hükümdarı karşısında duramamış ve kaçmıştır. İsfahan, Kaşan, Yezd, Şiraz ve Gum şehirlerini hâkimiyeti altına almıştır. Akkoyunlu devleti bununla ömrünü tamamlamıştır.

1508 yılında Horasan hariç Azerbaycan, İran, Ağrı Dağına yakın yerlerin tamamı, Irakı Arap Safevi hâkimiyetine katılmıştır. Şah İsmayıl’ın Akkoyunlu devletinin topraklarının tamamını eline geçirme yolundaki çabaları sürmüştür. 16. yüzyılın başlarında komşu olan devletlerin hepsi Safevilerin, Karakoyunlu ve Akkoyunluların varisi olduğunu kabul etmiştir.

Şah İsmayıl 1510 yılında Merv yakınlarında Özbek hakanı Şeybani hanın ordusunu mağlup ederek, Horasan vilayetini eline geçirmiştir. 16. yüzyılın ilk yılının sonlarında Safevi devletinin toprakları Amuderya nehrinden Fırat nehrine kadar uzanmaktaydı.

Safevi ordusu 1514 yılının 23 Ağustosu’nda Maku’nun güney-batısındaki Çaldıran ovasında Osmanlı hükümdarı Yavuz Sultan Selimin ordusuyla başladığı savaştan mağlubiyetle ayrılmış ve geri çekilmiştir. Safeviler bu savaşla Erzincan, Diyarbakır, Mardin ve Anadolu’nun bazı vilayetlerini kaybetmiştir.

Şah Ismail 1524 yılında vefat edene kadar kuzeydeki Şirvanşahlar’ı ve Şeki’yi Safevilere tabii etmiştir. Oğlu 1. Tehmasib (1524-1576) döneminde Şirvan toprakları Safevi devletine bağlanmış ve Şeki’nin hakimiyetine son verilmiştir.

Osmanlı hükümdarı Kanuni Sultan Süleyman 1534, 1535, 1548, 1554 yıllarında dört kez Safevilere karşı ilerlemiştir. Kanuni, bir sonuca varamayacağını anlayarak 1555 yılında Tehmasib’le Amasya’da barış anlaşmasına imza atmıştır. 1. Tehmasib’in ölümünden sonra Azerbaycan’da bir müddet hâkimiyet kargaşası yaşanmıştır. Bundan istifade eden Osmanlı Sultanı 3. Murat ordusuyla 1578 yılında Güney Kafkas’a girerek Şamahı ve Derbendi işgal etmiştir. 12 yıl süren Osmanlı-Safevi ihtilafı 1590 yılında imzalanan anlaşmayla son bulmuştur. O dönemde hâkimiyete gelen Şah Abbas Azerbaycan’ın güney-doğu istisna olmak üzere batıdaki toprakların tamamını Osmanlı imparatorluğuna vermek zorunda kalmıştır.

Safevi Türk devletinin başına yeni geçen 1. Şah Abbas (1578-1629) Osmanlı İmparatorluğuyla mücadele edebilmek ve Azerbaycan’ı yeniden ele geçirmek için bazı önemli reformları başlatmıştır. Yeni askeri birlikler kurulmuştur. Ancak önemli hatalar yapılmış,  devlet kurumlarına fars kökenli kişiler tayin edilmiştir. Devletin başkenti 1598 yılında Gezvinden İsfahan’a taşınmış, bununla da idare bozulmaya başlamıştır.

Safevi devleti 18. yüzyılın başlarına dek yaşasa da Türk devlet geleneğinden tamamıyla uzaklaşarak Fars şahlarının geleneklerini yaşatmaya başlamıştır

Devletin varlığına 1736 yılında Nadir şah son vermiştir.

Başkenti Tebriz, Gezvin (1555) ve İsfahan (1598) şehirleri

Hakimiyette olan hükümdarlar:         

1501-1524   Şah I. İsmayıl

1524-1576   1. Tehmasib

1576-1577   2. İsmayıl

1578-1587   Mehemmed Hudabende

1587-1629   1. Abbas

1629-1642   1. Sefi

1642-1666   2. Abbas

1666-1694   Süleyman

1694-1722   Sultan Hüseyn

1722-1732   2. Tehmasib

1732-1736   3. Abbas